Ο σκηνοθέτης Alvis Hermanis
Πριν από λίγες βδομάδες (26 μέχρι 29 Aπριλίου) είχε πραγματοποιηθεί στη Θεσσαλονίκη μια πολύ
σημαντική θεατρική συνάντηση με αφορμή την 11η απονομή του Eυρωπαϊκού Βραβείου Θεάτρου. Τα έξοδα της διοργάνωσης τα
είχε αναλάβει το Yπουργείο Πολιτισμού και το κουπί της διεκπεραίωσης το Kρατικό θέατρο, το οποίο, απ’ αυτά που είδα, πρέπει να τα
πήγε μια χαρά. Μακάρι να έχουμε κι άλλα τέτοια πολιτιστικά χάπενινγκς, μπας και
απαλλαγούμε λιγάκι από τον βασανιστικό επαρχιωτισμό μας που σε κάθε ευκαιρία
δηλώνει την παρουσία του.
Τι άλλο παρά επαρχιώτικο κόμπλεξ ήταν τα
σχόλια που ακούγονταν στους διαδρόμους της ΕΜΣ και της Μονής Λαζαριστών μετά
τις παραστάσεις των έργων Mια ολόκληρη
ζωή και Πατέρες, σε σκηνοθεσία
ενός σπουδαίου καλλιτέχνη, του Λετονού Alvis Hermanis, Ασφαλώς έχουμε δικαίωμα
να διαφωνήσουμε, όμως αυτό πόρρω απέχει από ξεκατινιασμένες (και τόσο γνώριμες)
εκτιμήσεις του τύπου, “Tι να μας πει κι αυτός”, “Eμείς τα κάνουμε καλύτερα” και
άλλα χαριτωμένα. Έλεος!
Σκηνή από την παράσταση Μια ολόκληρη ζωή
Είδα
κι εγώ τις δυο σκηνοθεσίες του Hermanis και ομολογώ πως τις βρήκα κάπως
τραβηγμένες χρονικά, όμως αυτό δεν επισκιάζει τη θεατρική ιδιοφυία του ανδρός,
μια ιδιοφυία που ήταν παντού, στις σκηνικές λύσεις, στη διδασκαλία των ρόλων ,
στην προσοχή στη λεπτομέρεια, στη λεπτότητα του χιούμορ, στην αναδίπλωση των
εσωτερικών πτυχών των ιστοριών, στην αίσθηση του σανιδιού. Πού όμως να
συγκινηθούν οι δικοί μας μάγκες! O καθένας το βιολί του, όπως συμβαίνει τις
περισσότερες φορές. Η πλάκα είναι ότι, όταν δεν είμαστε ξερόλες νεκροθάφτες,
είμαστε δουλικοί για μπάτσες, με τσιτάτα
του τύπου: “Aυτοί ξέρουν από θέατρο, εμείς είμαστε χρόνια πίσω” και άλλα
παρόμοια αηδιαστικά. Και πάλι, έλεος! Γειτονιά
“Το θέατρο”
Δεν
υπάρχει μέτρο, γιατί δεν υπάρχει, δυστυχώς, βαθιά και διασταυρωμένη γνώση των
πραγμάτων. Έχω την αίσθηση πως ελάχιστοι από τους ανθρώπους του θεάτρου μας
παρακολουθούν τι γίνεται στον διεθνή χώρο, ελάχιστοι ενημερώνονται. Λίγο πολύ
φαίνεται να καλύπτονται από τη θεατρική κίνηση της γειτονιάς τους, άντε και
λίγο παραπέρα. Έτσι όμως, πώς να αναπτυχθούν οι ευαισθησίες και τα ποιοτικά και
τόσο αναγκαία κριτήρια που θα τους
επιτρέψουν να πουν με σιγουριά κατά πόσο οι “άλλοι” κάνουν
καλύτερο, χειρότερο ή παρόμοιο θέατρο;
Έστω και κοινότοπο αξίζει να τους υπενθυμίσουμε ότι ο κόσμος, σαν ένα τεράστιο
χωριό που είναι, απαιτεί κοσμοπολίτικο νου για να γίνει κατανοητός. Πόσο μάλλον
ο κόσμος του θεάτρου, που είναι από καταβολής του ο πιο κοσμοπολίτικος και
δημοκρατικός από όλους!
Απουσία ελληνικού έργου
Kάποιοι
σχολίασαν με καυστικό τρόπο το γεγονός ότι, αν και ήμασταν οι οικοδεσπότες,
δεν μεριμνήσαμε να είναι παρών και το ελληνικό έργο. Λάθος εκτίμηση, γιατί ο
σκοπός της συνάντησης δεν ήταν να βραβευτούν ή να παρασταθούν και εγχώρια έργα,
αλλά μόνο τα έργα εκείνα που είχαν ήδη επιλεγεί από την αρμόδια ευρωπαϊκή
επιτροπή. Mάλιστα, σε μια άτυπη συνάντηση που είχε η Ένωση Eλλήνων Kριτικών
Θεάτρου με τη Διεθνή έκανα την πρόταση από τώρα και στο εξής κάθε πόλη που
φιλοξενεί τη συνάντηση αυτή (του χρόνου θα είναι πάλι η Θεσσαλονίκη) να
δικαιούται να παρουσιάσει μια εγχώρια παραγωγή, εκείνη που η τοπική Ένωση
Θεατρικών Kριτικών επιλέγει ως την καλύτερη της χρονιάς ή έστω την πλέον
αντιπροσωπευτική ή ενδιαφέρουσα, ώστε οι ξένοι, χωρίς καμιά υποχρέωση βράβευσης
ή οτιδήποτε άλλο, να έχουν τη δυνατότητα να δουν κάτι ντόπιο. Δεν γνωρίζω αν
τελικά η πρόταση γίνει αποδεκτή, εκείνο πάντως που ξέρω, και το διαπίστωσα για
άλλη μια φορά στις κουβέντες που είχα με
ξένους συναδέλφους, είναι ότι το ελληνικό θέατρο εξακολουθεί να έχει
πολλά προβλήματα προβολής.
Να
το πούμε απλά, χωρίς περιστροφές και περικοκλάδες. Εάν δεν ήταν το κλασικό
θέατρο να μας βάζει πού και πού στον θεατρικό χάρτη, θα ήμασταν εντελώς
απόντες. Μου προκαλεί ανησυχία και θλίψη το γεγονός ότι η σύγχρονη θεατρική
Eλλάδα είναι ακόμη άγνωστη εκτός συνόρων, κι ας καταγράφει στο ενεργητικό της
κοντά στις 450-500 παραγωγές ανά την επικράτεια ετησίως. Τελικά διερωτώμαι,
ποιος ακούει γι’ αυτές και, το σημαντικότερο, ποιος ενδιαφέρεται να μάθει;
Ελάχιστοι έως και κανένας. Aυτή η αδιαφορία βεβαίως δεν σημαίνει ότι δεν
υπάρχει ποιότητα. Πιστεύω πω κάποια ποιότητα υπάρχει, όμως για να βγει στο φως
και να γίνει είδηση χρειάζονται και άλλα πράγματα.
Kι
εδώ επιτρέψτε μου να σας μεταφέρω κάποιες επιπλέον εντυπώσεις που αποκόμισα ως
μέλος της επιτροπής στο “Σύστημα Αθήνα” που θέσπισε πρόσφατα το Yπουργείο
Πολιτισμού, μετά από πρόταση του προέδρου του Διεθνούς Iνστιτούτου Θεάτρου
(Δ.I.Θ, Αθήνα), σκηνοθέτη Mιχαήλ Mαρμαρινού, με στόχο την προβολή του σύγχρονου
ελληνικού θεάτρου, μέσα από ένα περιορισμένο αριθμό αντιπροσωπευτικών
παραστάσεων, τις οποίες θα καλούνται να παρακολουθήσουν επικεφαλής θεσμικών
φορέων από όλο τον κόσμο (όπως διευθυντές φεστιβάλ, οργανισμών κ.ά), ώστε να
επιλέξουν εκείνες που τους αρέσουν για να τις εντάξουν σε φεστιβάλ με τα οποία
συνεργάζονται.
Μιχαήλ Μαρμαρινός, ο εισηγητής του "Συστήματος Αθήνα"
Σύστημα Αθήνα
Φέτος,
σε μορφή αυστηρώς πιλοτική, η επιτροπή του Δ.Ι.Θ επέλεξε οκτώ παραστάσεις.
Βεβαίως είχαν προηγηθεί ορισμένες πολύ καλύτερες (τις γνωρίζαμε), όμως ο
χρονικός περιορισμός που είχε τεθεί εξαρχής δεν μας επέτρεπε να τις λάβουμε
υπόψη. Kαταλήξαμε, λοιπόν, σε παραστάσεις που θεωρήσαμε ότι κάλυπταν όσο το
δυνατό πιο πολλές πτυχές των αναζητήσεων, ανησυχιών, κατακτήσεων, ακόμη και ενθουσιασμών
(γιατί όχι;) του θεάτρου μας. Aμέσως μετά την επιλογή το Δ.I.Θ έφερε στην Aθήνα
προσωπικότητες του θεάτρου από τη Mπογκοντά, την Tεχεράνη, την Πορτογαλία, τη
Γεωργία, τη Γαλλία, την Eλβετία και αλλού, οι οποίοι, αφού είδαν τις
παραστάσεις, κλήθηκαν να καταθέσουν τις εντυπώσεις και τις επιλογές τους
(εφόσον υπήρχαν) σε στρογγυλό τραπέζι που διοργανώθηκε στο YΠ.ΠO. Ποιο ήταν το
συμπέρασμα; Aπέρριψαν τις έξι για ποικίλους λόγους και μίλησαν θετικά για δύο,
οι οποίες και θα συμμετάσχουν σε διάφορα φεστιβάλ. Kαι αυτό κέρδος είναι. Όμως,
το ενδιαφέρον είναι αλλού.
Κριτήρια και προβλήματα
Oρισμένες
από τις παραστάσεις που απορρίφθηκαν (σημειώνω: με ιδιαίτερα έντονο ύφος) είχαν
ήδη στις αποσκευές τους διθυραμβικές
κριτικές από όλη την γκάμα των Ελλήνων κριτικών, γκάμα ηλικιακή και αισθητική.
Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον χάσμα απόψεων που πρέπει να μελετηθεί. Δεν είναι
όμως της παρούσης. Εκείνο που αξίζει να αναφέρουμε εδώ είναι ότι οι ξένοι
καλεσμένοι μάς είπαν περίπου το ίδιο πράγμα: ότι τους ενδιαφέρουν παραστάσεις
που να φέρουν το σημάδι της εθνικής τους ταυτότητας. Στο ίδιο μήκος κύματος
κάποιος από τους φιλοξενούμενους είπε, με τόνο ιδιαιτέρως αυστηρό, ότι οι νέοι
μας (σημ.: ως επιτροπή μεριμνήσαμε ώστε να εκπροσωπούνται και αυτοί στις
επιλογές μας) μιμούνται δουλικά τα ξένα πρότυπα και συνέστησε σε παρευρισκόμενο
σκηνοθέτη παράστασης που είχε επιλεγεί, να αναπτύξει κάτι δικό του, γιατί
εκείνο που παρουσίασε ήταν για τα μπάζα. Αφήνω ασχολίαστο το ύφος, που ήταν
εντελώς ανάρμοστο, και στέκομαι στην ουσία
της παρατήρησης.
Σίγουρα
πρέπει να μας προβληματίσει το γεγονός ότι πολλοί (απαίδευτοι) νέοι σκηνοθέτες
και ηθοποιοί κάνουν ό,τι τους κατέβει στο κεφάλι και μετά περιμένουν να τους
χειροκροτήσουμε και η πολιτεία να τους επιδοτήσει. Μόνο που δεν είναι ελληνικό
το φαινόμενο, είναι παγκόσμιο. Και μάλιστα θα τολμούσα να πω και διαχρονικό,
υπό την έννοια ότι οι νέοι δεν γεννιούνται αγκαλιά με τη μοναδικότητά τους. Ο
κάθε καλλιτέχνης αρχίζει μιμούμενος, ακόμη και “κλέβοντας” (αυτά τα λέει,
παρεμπιπτόντως ο Έλιοτ και πολλοί άλλοι, που δεν συγκαταλέγονται στους
μεταμοντέρνους) και αφού περάσει από αυτό το στάδιο, προχωρά χωρίς αγκωνάρια σε
κάτι δικό του, εφόσον φυσικά διαθέτει ταλέντο. Απλώς σήμερα, δεδομένης της
υπερβολικής ταχύτητας των πραγμάτων και τον καλπασμό της τεχνολογίας, οι νέοι
αφιερώνουν πολύ λιγότερο χρόνο στην καλλιέργειά τους, με αποτέλεσμα να
κινούνται πάντα μέσα σε ένα νεφέλωμα ιδεών και εντυπώσεων που δεν οδηγεί
πουθενά.
Σκηνή από τη Γκόλφω σε σκηνοθεσία Σίμου Κακάλα
Όσο
για το θέμα του εθνικού στίγματος, κανένα θέατρο δεν χρειάζεται να το δηλώνει.
Είναι αυτονόητο. Από τη στιγμή που ένα σώμα πατήσει στο σανίδι κουβαλά μαζί του
(και επάνω του) μια ολάκερη χώρα, είτε αυτή είναι στις κινήσεις, στους τόνους,
στις πόζες, στις μούτες κ.λπ. Oι ξένοι απομόνωσαν την Γκόλφω ως το καλύτερο δείγμα γραφής. Kαι καλά έκαναν, γιατί κι
εμένα μ αρέσει (στο κάτω κάτω την πρότεινα να συμπεριληφθεί στο “Σύστημα
Αθήνα”). Άλλο λέω. Στην ουσία οι ξένοι διάλεξαν μια φόρμα, δεν διάλεξαν
κείμενο. Για μας η Γκόλφω, όπως την
είδε ο Σίμος Kακάλας και η παρέα του, έχει ενδιαφέρον γιατί μπορούμε να
αναγνωρίσουμε το παιχνίδι, ακόμη και το χάσμα, ανάμεσα στη φόρμα και το
βουκολικό περιεχόμενο. Κάτι που δύσκολα μπορούν να πράξουν οι ξένοι. Μπορούν όμως με τον πιο οικείο Bρετανικό του Pακίνα, παράσταση που
απέρριψαν (παραγωγή της “Άλλης Πλευράς”), με το σκεπτικό ότι έχουν και αλλού
ευκαιρίες να τη δουν. Τους καταλαβαίνω. Σήμερα το θέατρο βρίσκεται ακριβώς στο
τέλος του μεταμοντερνισμού και δείχνει να αναζητεί και πάλι τις “κλειστές
δομές”, πράγμα όμως επικίνδυνο, γιατί
υπάρχει το ενδεχόμενο να το δούμε να κλείνεται ξανά ερμητικά στον εαυτό του,
αναζητώντας τη σιγουριά κέντρων και γραμμικοτήτων.
Με δυο λόγια
Ειδικά
στην περίπτωσή μας χρειάζεται προσοχή, καλή ενημέρωση, καλλιέργεια και καλώς
εννοούμενη αυτοπεποίθηση (προς Θεού όχι μαγκιά). Πρέπει να μάθουμε να κάνουμε διάλογο με τους
ξένους, αλλά σωστό διάλογο, κι όχι διάλογο δουλικών ή διάλογο νταβατζήδων. Για
να γίνει όμως αυτό απαιτείται πάρα πολλή δουλειά. Με λόγια και παιδεία του
καφενέ δεν πάμε πουθενά.
Πιστεύω
πως έχουμε καλές παραστάσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να φιλοξενηθούν πολύ άνετα
σε πολλά mainstream και fringe φεστιβάλ, αρκεί, πέρα από την προσωπική μας
προσπάθεια, και η πολιτεία να αναπτύξει μια πιο συγκροτημένη πολιτική εξαγωγής
του θεατρικού μας πολιτισμού. Kαι εδώ μπαίνει ο ρόλος του θεσμού ”Σύστημα
Αθήνα”. Eίναι ίσως μια από τις σημαντικότερες αποφάσεις του Yπουργείου
Πολιτισμού γύρω από το θέατρο. Ελπίζω να συναντήσει ευήκοα ώτα ανάμεσα στον
καλλιτεχνικό κόσμο. Πάντως το Δ.Ι.Θ επιμένει, και επιμένει προς τη σωστή
κατεύθυνση.
Αυλαία
Τεύχος 36
Μάιος
2007
