Μάσκες και μασκαρέματα

Τα καλλιτεχνικά παράγωγα ενός πολιτισμού μπορεί να μην είναι (και ευτυχώς) απλά ένας παθητικός αντικατοπτρισμός του οικονομικού και πολιτικού συστήματος (όπως ενδεχομένως θα το επιθυμούσαν οι παλιοί μαρξιστές), δεν είναι όμως και αποκομμένα απ’ αυτά. Είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και με τις συνθήκες παραγωγής και πρόσληψής τους. Και υπ’ αυτήν την έννοια, μπορούμε να πούμε ότι όλα, ευθέως ή πλαγίως, εκφράζουν ή κρύβουν και κάποια πολιτική άποψη.

Πολιτική επιβίωσης

 Το θέατρο, για παράδειγμα, ως τέχνη δημόσια και ποικιλοτρόπως εξαρτώμενη από τη φύση της κουλτούρας που την περιβάλλει, ακόμη και αν δεν καταθέτει ευθέως πολιτικό λόγο, σχετίζεται με την πολιτική. Το να αναζητεί, λ.χ., χορηγούς ανάμεσα στους οικονομικά ευκατάστατους πολίτες είναι πολιτική επιλογή. Το να στρέφεται στις τράπεζες και τις πολυεθνικές για στήριξη είναι πολιτική. Το να περιμένει να επιβιώσει μέσα από τις κρατικές επιχορηγήσεις είναι πολιτική. Το να ρυθμίζει την τιμή του εισιτηρίου με βάση τις αποδοχές των συντελεστών είναι πολιτική. Τα δείγματα γραφής, άπειρα.

 Από τους χορηγούς του Αριστοφάνη, στους ευγενείς προστάτες του Μολιέρου και του Κορνέιγ, στις τράπεζες-προστάτες του Πισκάτορ, στους καπιταλιστές-προστάτες του Μπρεχτ, μέχρι τους κρατικούς και θεσμικούς προστάτες των σύγχρονων εναλλακτικών σχημάτων, ο μελετητής έχει στη διάθεσή του εκατοντάδες παραδείγματα που,  με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θέτουν προς συζήτηση το άλυτο ζήτημα των σχέσεων πολιτικής και τέχνης.

Παλιά, ελλείψει άλλων μέσων, το θέατρο ήταν ένας χώρος στον οποίο η εκάστοτε εξουσία έβαζε διαρκώς χέρι, δηλαδή μεριμνούσε ώστε, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, να ελέγχονται ή να χρησιμοποιούνται ανάλογα οι δραστηριότητες και οι ιδέες του. Τώρα, ο ρόλος αυτός πέρασε σε πιο μαζικά μέσα (βλ. τηλεόραση πρωτίστως), χωρίς να σημαίνει ότι  το θέατρο έπαψε να ενδιαφέρει την πολιτική νομενκλατούρα. Κάθε άλλο. Ενδιαφέρει και μάλιστα με έναν τρόπο εντελώς διεστραμμένο.

Μην πάτε μακριά, δείτε τι γίνεται στην τηλεόραση, για παράδειγμα, με τις δηλώσεις και τις παρελάσεις πολιτικών μπροστά από την κάμερα. Όλοι οι υποκριτικοί κώδικες σε πλήρη (διά)δραση, άλλοτε με τη μορφή θεάτρου του παραλόγου, άλλοτε  θεάτρου των εικόνων, του τρόμου, του μυστηρίου, των σκιών, της μαριονέτας (αυτό είναι πολύ δημοφιλές), άλλοτε με τη μορφή  site specific δρώμενου, και άλλοτε ενός στρατευμένου, μελοδραματικού ή  τραγικού στόρι.

Το θέατρο θέλγει

Το θέατρο θέλγει τους έχοντες πολιτική εξουσία γιατί, απ’ όλες τις τέχνες, αυτό μπορούν να το υποκλέψουν σχετικά εύκολα, αδιαφορώντας για την αβυσσαλέα απόσταση που τους χωρίζει από την πραγματική φιλοσοφία του θεάτρου, το οποίο, υποκρινόμενο, αναγνωρίζει και προβάλλει το κατασκευασμένο (τη μάσκα, δηλαδή), σε αντίθεση με αυτούς και τα κόμματά τους, απώτερος σκοπός των οποίων είναι να προβληθεί, κατά προτίμηση με στανισλαφσκικό τρόπο, η «φυσικότητά» τους, ότι είναι δηλαδή φορείς της γυμνής αλήθειας και της πραγματικότητας.

Έτσι, κυκλοφορούν στη σκηνή αυτού του κόσμου κουβαλώντας ένα τσουβάλι από κλισέ, σε μια προσπάθεια να δείξουν τη χρησιμότητά τους μέσα από την προβολή του «κοινού και οικείου», τη στιγμή που το καλό θέατρο, στις δικές του σκηνές, καταξιώνεται στη συνείδηση του κόσμου προβάλλοντας το διαμετρικά αντίθετο, δηλαδή αυτό που ζούμε και δεν βλέπουμε, βαθιές σκέψεις μέσα από τον καθημερινό λόγο και ασυνήθιστες σκέψεις σε συνηθισμένες καταστάσεις. Για συναίσθημα, φαντασία και κυρίως επιθυμία για έναν αλλιώτικο κόσμο μιλά το θέατρο, για (κοινή) λογική μιλούν οι πολιτικοί, όταν την ίδια στιγμή κάνουν τα πιο παράλογα πράγματα. Για σύγκρουση μιλά το θέατρο, για έλεγχο της σύγκρουσης μιλούν αυτοί. Το «ανήθικο» θέατρο ασκεί ηθική χωρίς να ηθικολογεί, οι πολιτικοί πουλάνε ηθική ορμώμενοι από ένα περιβάλλον απόλυτης ανηθικότητας.

Θέατρο και πολιτική

Σε κάθε περίπτωση, οι δύο χώροι είναι καταδικασμένοι να προχωρούν μαζί. Το μεν θέατρο γιατί γνωρίζει ότι τα χρήματα τα έχει το σύστημα (των πολιτικών), οι δε πολιτικοί γιατί από το θέατρο μαθαίνουν πώς να «ψεύδονται», όχι βέβαια με απώτερο στόχο, όπως είπα, την αποκάλυψη κάποιας κρυμμένης αλήθειας, όπως συμβαίνει στο πραγματικό θέατρο, αλλά με στόχο τη συγκάλυψη και άλλων ψεμάτων.

Εν τέλει πίσω απ’ όλη αυτή τη θεατρολαγνεία των σύγχρονων πολιτικών κρύβεται μια έντονη θεατροφοβία. Όλοι αυτοί, με τα κακοφορεμένα προσωπεία τους, που καμώνονται μπροστά στις κάμερες και στα αμφιθεατρικά κοινοβούλια, στην ουσία φοβούνται το αληθινό θέατρο, γιατί γνωρίζουν ότι οδηγεί στο ξεσκέπασμα του “θεάτρου”, δηλαδή στην αποκάλυψη της αλήθειας.

 Οι πολιτικοί (μας) μου θυμίζουν τους πελάτες στο μπουρδέλο του Ζαν Zενέ, που ζουν μέσα και πίσω από μάσκες και ποτέ δεν φτάνουν, ούτε καν το επιζητούν, στο ακάλυπτο σώμα, στη ζωή χωρίς μάσκες. Ξέρουν ότι εκεί καραδοκεί ο «θάνατος». Κι έτσι συνεχίζουν να παίζουν και να εμπαίζουν.

Bέβαια, σ’ έναν κόσμο, όπως ο δικός μας, όπου το αυθεντικό με το πραγματικό είναι πια αδύνατο να διαχωριστούν, ποιος θα μας πει πού βρίσκεται το τέλος του (πολιτικού) ρόλου και η αρχή του θεατρικού;

Η ζενετική Ίρμα, η τσατσά στο «Μπαλκόνι», κάτι θα ξέρει όταν, καληνυχτίζοντας τους θεατές, δεν ξεχνά να τους υπενθυμίσει ότι στο σπίτι τους τα πράγματα θα είναι ακόμη πιο ψεύτικα σε σχέση με τον οίκο ανοχής της, ο οποίος τουλάχιστον έχει επίγνωση του ψέματος που πουλάει επ’ αμοιβή σε πολιτικούς, παπάδες, παπατζήδες, στρατιωτικούς, επαναστάτες, δημάρχους και κοινοτάρχες.

Και το ερώτημα: ως έχουν τα πράγματα, υπάρχει μέλλον για το (αποκαλυπτικό) θέατρο ή απλώς μέλλον για τη ψευδαίσθησή του και όσους την εμπορεύονται; Πόσο απέχει η μάσκα από το μασκάρεμα;

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία

8/09/2013