Στα περισσότερα δελτία Τύπου,
που φτάνουν στο ιμέιλ μου από διάφορες ομάδες, κυρίως μικρές, διαβάζω μονίμως
για παραστάσεις πρωτοποριακές, εναλλακτικές,
πειραματικές. Και φυσικά χαίρομαι. Από την άλλη, όμως, και προβληματίζομαι. Τι μπορεί
να σημαίνουν άραγε αυτοί οι βεβαρημένοι, ιδεολογικά και αισθητικά, όροι; Όταν η
ζωή τρέχει τόσο γρήγορα, ποιος
μπορεί να προπορευθεί ή, για να το θέσω αλλιώς, ποιος προλαβαίνει να
προπορευθεί; Και πόσο θ’ αντέξει πριν τον ποδοπατήσει η επερχόμενη εναλλακτική
πρόταση;
Κάποιος θα πει πως έτσι ήταν πάντοτε. Και ανταπαντώ πως
όχι, δεν ήταν έτσι. Πριν κάποιες δεκαετίες, όχι πολλές, το θέατρο είχε την
πολυτέλεια να είναι μπροστά, να ανοίγει δρόμους, γιατί απλούστατα οι αργοί
ρυθμοί της πραγματικότητας του έδιναν τον χρόνο και να παρακολουθεί και να
στοχάζεται. Τώρα πια τα πράγματα έχουν αλλάξει άρδην και μαζί οι βιορυθμοί και
η οικολογία του θεάτρου. Για πρώτη φορά στην ιστορία του το βλέπουμε να τρέχει
πίσω από την πραγματικότητα, τρέχει να την προλάβει και, καθώς τρέχει,
σκαρφίζεται διαρκώς «-ισμούς» που εκτιμά ότι θα κάνουν τον κόσμο μας πιο
κατανοητό. Και εκεί που πάει να αφομοιώσει τον ένα «–ισμό» προκύπτει διεκδικητικά
κάποιος άλλος κ.ο.κ.
Ο χώρος κάτω από το σταθμό Waterloo στο Λονδίνο, όπου δόθηκε η περφόρμανς "....and the darkness descended" των Punchdrunk και Resistance 3.
Ανακύκλωση
Όσο περνά ο καιρός και επιταχύνονται οι ρυθμοί, οι νέοι
αντιλαμβάνονται ότι δεν προλαβαίνουν να προτείνουν κάτι ριζικά διαφορετικό, να
καινοτομήσουν, στο βαθμό τουλάχιστο που το έκαναν οι νέοι της μοντερνικότητας, για
παράδειγμα, γι’ αυτό εκμεταλλεύονται όσο μπορούν τις δυνατότητες της
ανακύκλωσης ιδεών, κειμένων, σωμάτων. «Παίζουν», δηλαδή, με το ήδη παιγμένο και
όποιος διαθέτει τη μεγαλύτερη φαντασία κερδίζει και τις εντυπώσεις.
Κι εδώ μπαίνει το ερώτημα: εάν δεχτούμε ότι από τη φύση
της η πρωτοπορία (και ό,τι μπορεί να τη συνοδεύει) λειτουργεί με στόχο την
αμφισβήτηση ή την υπέρβαση των δεδομένων της καθεστηκυίας τάξης και την
αντικατάστασή τους από κάτι άλλο, εξακολουθεί να λειτουργεί ως πρωτοπορία όταν
έχει απορροφηθεί από ή έχει συγκατοικήσει ειρηνικά με την αστική κουλτούρα;
Εντός
του συστήματος
Η αίσθησή μου είναι ότι οι περιγραφικοί όροι που
εμφανίζονται στα διάφορα δελτία Τύπου, υπονοώντας κάποια μορφή ρήξης ή
υπέρβασης, χρησιμοποιούνται κυρίως για λόγους μάρκετινγκ παρά ουσίας, γιατί απλούστατα
ανοίγουν πιο εύκολα πόρτες, και μάλιστα του κατεστημένου. Ας μην ξεχνούμε ότι
ζούμε στην εποχή του διαρκώς καινούργιου. Και είναι αναμενόμενο το περιθώριο να
θέλγει (κυρίως τους μεγάλους σπόνσορες), γιατί ακριβώς ως το «άλλο» κρύβει το
ενδεχόμενο της έκπληξης. Και αυτό πουλάει. Και κάτι ακόμη.
Σκηνή από την πρόσφατη site specific performance της ομάδας Punchdrunk και του Εθνικού Θεάτρου του Λονδίνου με τον τίτλο Drowned Man (2013)
Αν δείτε ποιοι εκπροσωπούν τα πλέον δημοφιλή «άλλα» ρεύματα
σήμερα θα διαπιστώσετε ότι οι περισσότεροι είτε διδάσκουν σε πανεπιστήμια και
διδάσκοντας «παράγουν» μιμητές και συνεχιστές της δουλειάς τους, είτε είναι
κάπου τακτοποιημένοι εντός του συστήματος. Συμμετέχουν σε φεστιβάλ,
εμφανίζονται στην τηλεόραση, δίνουν διαλέξεις και γενικά βρίσκονται στην καρδιά
της αγοράς, όπου εμπορεύονται τις δημιουργίες τους. Οπότε μπαίνει υποχρεωτικά
ξανά το ερώτημα: συνάδουν όλα αυτά με τις στοχεύσεις (κυρίως ιδεολογικές) της
όποιας πρωτοπορίας;
Κάποιος θα μπορούσε να ισχυριστεί ότι, από τη στιγμή που
η πρωτοπορία κατάφερε να μπει στην καθιερωμένη κουλτούρα, πέτυχε το βασικό (και
αρχικό) της στόχο, ήτοι να εισχωρήσει στο σύστημα και να συμβάλει στον
εμπλουτισμό και τη διεύρυνσή του. Και όντως, εάν ρίξετε μια ματιά στα έργα που
φιλοξενούνται στις αθηναϊκές σκηνές, τα περισσότερα είναι μη-εμπορικά, δηλαδή
ανήκουν στον ευρύτερο χώρο που συζητούμε εδώ. Επίσης, σε αυτόν το χώρο
απασχολείται πολύ μεγαλύτερος όγκος καλλιτεχνών από ό,τι στα εμπορικά και τα
κρατικά θέατρα, πράγμα που σημαίνει ότι,
τόσο αισθητικά όσο και χωροταξικά, αυτό που ονομάζουμε κουλτούρα mainstream διευρύνθηκε τόσο ώστε να
φιλοξενεί με άνεση και χωρίς συγκρούσεις όλες τις «άλλες» φωνές. Δεν υπάρχουν πια
στεγανά. Άνετα μπορεί να συνυπάρξουν το αλλότριο με το εμπορικό. Οπότε
προκύπτει και το επόμενο ερώτημα: αφού έτσι έχουν τα πράγματα, τι ανάγκη έχουμε
την πρωτοπορία;
Αφισέττα της αμερικανικής πειραματικής ομάδας The Wooster Grouo, με αφορμή τις εκδηλώσεις για τα 35 χρόνια ζωής της
Για κάποιους ίσως
είναι πράγματι περιττή, αφού το ίδιο το σύστημα είναι πια η πρωτοπορία και ό,τι
λειτουργεί αυτόνομα ως πρωτοπορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά εργοτάξιο του
συστήματος. Κάποιοι άλλοι, όμως, θα πουν ότι όντως η σημερινή κατάσταση έχει
αποδυναμώσει πολύ την ισχύ της «επικίνδυνης» πρωτοπορίας, όμως δεν την έχει
παροπλίσει εντελώς. Όσο υπάρχουν κυρίαρχες τάξεις, θα υπάρχει και η ανάγκη της
ανατρεπτικής καλλιτεχνίας, διαφορετικά πρέπει να δεχτούμε ότι η τέχνη έχει
φτάσει σ’ ένα σημείο μηδέν, πέρα από το οποίο δεν υπάρχει πλέον τίποτε. Κάτι
τέτοιο θα ήταν καταστροφικό για το χώρο.
Η τέχνη θα συνεχίσει
να προκαλεί, μόνο που θα το κάνει πολύ πιο δύσκολα, και ακόμη πιο δύσκολα θα
σείει την παντιέρα της επανάστασης και της προόδου. Όπως είμαστε κυκλωμένοι από
τις δυνάμεις της νέας οικονομίας, το μόνο που μπορεί να κάνει, για την ώρα,
είναι να γεφυρώνει όσο γίνεται πιο εποικοδομητικά το χάσμα ανάμεσα σ’ αυτήν και
τη ζωή.
Σκηνή από την παράσταση της Οδύσσειας που σκηνοθέτησε για λογαριασμό του Εθνικού μας Θεάτρου ο Bob Wilson (2012)
Προσωπικά, εκείνο
που βλέπω είναι ότι οι καινούργιες εναλλακτικές προτάσεις δεν θα βγουν,
τουλάχιστο στο βαθμό που έβγαιναν, από
τη λευκή και ευρωκεντρική Δύση, αλλά μέσα από τις συνευρέσεις αλλότριων πληθυσμών.
Πιστεύω πως τέτοιες συνευρέσεις θα γεννήσουν την ανάγκη δημιουργίας μιας νέας
αποθήκης μνήμης, αναγκαία προϋπόθεση για την καλλιέργεια πραγματικά νέων
προτάσεων. Τώρα, το ποιες μπορεί να είναι οι προτάσεις αυτές, πόσο προοδευτικές,
πρωτοποριακές ή επικίνδυνες, θα εξαρτηθεί από τις σχέσεις που θα έχουν
διαμορφωθεί με την πολιορκητική μηχανή της νέας οικονομίας. Πάντως, εάν
κρίνουμε από το πώς διαμορφώνεται η κατάσταση σε όλο τον πλανήτη, έχουμε κάθε
λόγο να κρατάμε μικρό καλάθι.
Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία
27/04/2014
