Θεατρικοί αποχαιρετισμοί

Παρόλη την κρίση, η θεατρική σκηνή της Αθήνας (κυρίως) και δευτερευόντως της Θεσσαλονίκης προσφέρουν ένα φάσμα επιλογών που όντως εντυπωσιάζει. Βέβαια, αυτό δεν είναι πρωτόγνωρο. Και στο παρελθόν υπήρχε πλούσια προσφορά, όχι όμως σε τέτοιο βαθμό. Κι αυτό εξηγείται.

Οι τελευταίες τρεις περίπου δεκαετίες έχουν πυροδοτήσει, σε όλο το θεατρικά ανεπτυγμένο κόσμο, μια ζαλιστική γκάμα από θεατρικές γλώσσες και επιτελεστικές δυνατότητες, που πλέον είναι αδύνατο να κατηγοριοποιήσουμε, πολλώ δε μάλλον να παρακολουθήσουμε. Και με βάση τα λίγα δείγματα που έχουμε ως τώρα, ο 21ός αιώνας όχι μόνο δεν θα κατεβάσει ταχύτητες, αλλά θ’ ανεβάσει. Και δεν θα μπορούσε να κάνει αλλιώς.

Το αύριο που είναι σήμερα

Η  καλπάζουσα τεχνολογία, φλερτάροντας διαρκώς με το “αύριο”--το αυτοκίνητο του αύριο, το κινητό του αύριο, τα γκάτζετ του αύριο-- μας έχει φέρει στο σημείο να ξεχάσουμε το σήμερα και να ζούμε για ένα απροσδιόριστο αύριο, ένα νεφελώδες “μετά-“. Εξέλιξη που μοιραία έχει σοβαρό αντίκτυπο και στη λειτουργία, όπως και στο ρόλο, του θεάτρου.

Να θυμίσω ότι για αιώνες το θέατρο ήταν σε θέση οδηγητή, συμβούλευε, υποδείκνυε δρομολόγια, έκανε προβλέψεις. Μην πάτε πολύ μακριά. Πάρτε τους εκπροσώπους του δικού μας «θεάτρου ιδεών», για παράδειγμα Καμπύσης, Ταγκόπουλος κ.ά, οι οποίοι στις αρχές του προηγούμενου αιώνα (δηλαδή, στην πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης), ένιωσαν την ανάγκη ν’ αναλάβουν το ρόλο του διαμορφωτή κοινωνικών συνειδήσεων. Ένιωσαν ότι είχαν να επιτελέσουν ένα έργο, να υποδείξουν δρομολόγια σε μια κοινωνία που άλλαζε ραγδαία. Και το έκαναν, άλλοι με αξιώσεις και άλλοι όχι, δεν έχει σημασία. Σημασία έχει ότι είχαν αυτή τη δυνατότητα και την εκμεταλλεύτηκαν.

Σήμερα, στην καρδιά της τρίτης βιομηχανικής επανάστασης, το θέατρο δεν είναι πια ο πάλαι ποτέ μπροστάρης. Αντίθετα, τρέχει ασθμαίνοντας πίσω από την πραγματικότητα, προσπαθώντας να την προλάβει και να την καταλάβει. Εξ ου και οι δεκάδες τάσεις, «-ισμοί», που εμφανίζονται κάθε λίγο και λιγάκι. Και δεν είναι θέμα αλαζονείας εκ μέρους των καλλιτεχνών, αλλά πιο πολύ αγωνίας, μια αγωνία που τους αναγκάζει να αναθεωρούν διαρκώς μοντέλα και μεθοδολογίες, ν’ αμφισβητούν ακόμη και την ίδια την οντολογία του χώρου τους, το μιμητικό του ρόλο, να καταρρίπτουν ταμπού, να επαναπροσεγγίζουν ρόλους, φυλές, φύλα, σχέσεις.

Δυσπερίγραπτος κόσμος

Με τις συνεχείς μετακινήσεις τους δείχνουν ότι το θέατρο έχει ανάγκη από νέους τρόπους κωδικοποίησης νοημάτων, (εθνικών) σωμάτων, λέξεων, τουτέστιν νέους τρόπους προσέγγισης των κόσμων που έχει φέρει στο προσκήνιο η παγκοσμιοποίηση, η τεχνολογία, η μετακίνηση πληθυσμών. Και δεν πρόκειται για εύκολη διαδικασία.

Ο κόσμος σήμερα είναι πολύ πιο σύνθετος σε σχέση με τον κόσμο της νεωτερικότητας που αναφέραμε πιο πριν, τότε που η αντιπαραθετική λογική του «εμείς» και οι «άλλοι» περίπου έδινε και τα θέματα και τα εργαλεία δόμησης του σκηνικού κόσμου. Πάνε οι εύκολες τακτοποιήσεις. Κοιτάξτε τι γίνεται στο σύγχρονο θέατρό μας, για παράδειγμα. Παρ’ όλο που είμαστε στην Ευρωπαϊκή Ένωση χρόνια τώρα, δύσκολα συναντούμε θεατρικά έργα που να καταπιάνονται σοβαρά και σε βάθος με την ευρωπαϊκή μας ταυτότητα. Ενώ η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογία έχουν φέρει τα πάνω κάτω, οι περισσότεροι συγγραφείς μας επιμένουν σ’ έναν οικείο ρεαλισμό που μπορεί να ενισχύει την αναγνωρισιμότητα των επιλογών τους, όμως είναι αμφίβολο κατά πόσο τους βοηθά ν’ απαλλαγούν από τα στερεότυπα, ώστε να κοιτάξουν στοχαστικά και διεισδυτικά πέρα από τις όποιες βολικές (εθνικές) αφηγήσεις, εκεί όπου διαμορφώνεται πλέον η (υπερ)αφήγηση της νέας πραγματικότητας.

Θα τολμούσα να πω πως, απ’ όλες τις μορφές θεατρικής έκφρασης, η περφόρμανς, και οι ποικίλες εκδοχές της, είναι αυτή που σήμερα βρίσκεται κάπως πιο κοντά στις εξελίξεις. Κάτι μάλλον αναμενόμενο γιατί, σε σύγκριση με το κλειστό δραματικό θέατρο, είναι πιο ευέλικτη, ανοικτή, άμεση, επικοινωνιακή και εύπλαστη.

Είναι ένα θεατρικό υποείδος που κινείται στα όρια της (σκόπιμης) αυτοκαταστροφής, πράγμα που κάνει πολλούς μελετητές να την αντιμετωπίζουν και ως ένα ενδεικτικό (και συνεχιζόμενο) σύμπτωμα του τραύματος που προκάλεσε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, ένα τραύμα που διέλυσε κάθε ίχνος εμπιστοσύνης στο σύστημα αξιών του ανθρώπου και στον ορθό λόγο. Ως τεκμηρίωση του σκεπτικού αυτού παραπέμπουν στη δουλειά σκηνοθετών-auteurs (βλ. Καντόρ, Άμπντοχ, Μπάους, Σουζούκι, Τερζόπουλος κ.λπ), οι οποίοι στράφηκαν στην αισθητική της περφόρμανς, γιατί πίστεψαν ότι η μορφοδομή της θα τους επέτρεπε να δημιουργήσουν ένα φιλόξενο περιβάλλον, όπου θα μπορούσε να ακουστεί πιο καθαρά η  ηχώ της πολιτικής και ιστορικής συνείδησης –ό,τι ακριβώς κάνει ο Τερζόπουλος στο «Μάουζερ», όπου, εντάσσοντας στην παράσταση την ΕΛΑΣσίτισσα Μ. Μπέϊκου, προσθέτει στο ευρωπαϊκό τραύμα του Χ. Μίλλερ, το εθνικό μας τραύμα (του Εμφυλίου).

Δεν είναι όμως μόνο αυτό, δηλαδή η δυνατότητα της περφόρμανς να αφηγηθεί το μη αγηγήσιμο κομμάτι της Ιστορίας. Όλοι αυτοί οι σημαντικοί καλλιτέχνες, άλλος λιγότερο κι άλλος περισσότερο, δείχνουν με τη δουλειά τους ότι ασπάζονται την άποψη του Αρτό (και κατόπι του Γκροτόφσκι) αναφορικά με τις θεραπευτικές ιδιότητες της περφόρμανς.

Το τέλος

Συμπέρασμα: Όταν καταρρέουν οι σταθερές (όπως στις μέρες), είναι φυσικό να δημιουργείται η ανάγκη ενός νέου αποκαλυπτικού λόγου, τάση που γίνεται ακόμη πιο έντονη και πιεστική όταν παρεισφρέουν ημερολογιακές τακτοποιήσεις του τύπου τέλος του αιώνα, της χιλιετίας, του έτους. Το τέλος, σε οποιαδήποτε μορφή, ζητεί απολογισμούς και προβλέψεις. Τι κάναμε, τι δεν κάναμε, πού πάμε, πώς πάμε και γιατί πάμε; Και αυτό κάνουμε τώρα, καθώς αποχαιρετούμε το 2013. Προσπαθούμε να φανταστούμε το 2014 μέσα από τις εμπειρίες της χρονιάς που πέρασε.

Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία

29/12/2013