Το θέατρο μετά τον μεταμοντερνισμό

Θα έχετε προσέξει ότι σε πολλά θεατρικά δρώμενα ο θεατής δεν είναι απλώς ένας παθητικός δέκτης, αλλά και ένας συν-δημιουργός, τάση που έρχεται να δέσει με μια γενικότερη αλλαγή στον χώρο των τεχνών, που περίπου προαναγγέλει το τέλος του μεταμοντερνισμού και την άφιξη μιας διάδοχης κατάστασης, που για την ώρα ακούει σε διάφορους περιγραφικούς όρους όπως «ανα-μοντερνισμός» «περφορματισμός» κ.λπ.

Οι νέοι σήμερα

Ο μεταμοντερνισμός από την αρχή είχε εστιάσει μέρος της συζήτησής του επάνω στην ήττα του ατόμου από την υψηλή τεχνολογία, άποψη που φαίνεται να μη συμμερίζονται οι σημερινοί νέοι, οι οποίοι ζουν σ’ ένα περιβάλλον όπου αισθάνονται αρκετά δυνατοί, καθώς θεωρούν ότι οι πράξεις τους είναι αναγκαία προϋπόθεση για να πάρει σάρκα και οστά το πολιτιστικό προϊόν.

Στην τηλεόραση, για παράδειγμα, τα «κείμενα» πολλών προγραμμάτων δεν θα υπήρχαν χωρίς τη συνδρομή του δέκτη. Μια συνδρομή που δεν είναι συμπτωματική, αλλά μέρος της κειμενικότητας του θεάματος, σε αντίθεση με το τυπωμένο έργο το οποίο, είτε το διαβάσει κάποιος είτε όχι, υπάρχει. Από τη στιγμή που το ολοκληρώσει ο συγγραφέας και το εκδώσει ο εκδότης, ανήκει στα περιουσιακά στοιχεία του πολιτισμού. Το μόνο που αφήνεται στην κρίση του δέκτη είναι το νόημά του. Σε μια εκπομπή, όμως, όπως ο «Μεγάλος αδερφός» (Big Brother), το τηλεφώνημα του θεατή δίνει υπόσταση στο τηλεοπτικό κείμενο. Χωρίς αυτόν, δεν υπάρχει.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με το ίντερνετ, όπου  το άτομο, με το ποντίκι ανά χείρας, κινείται ανάμεσα σε πολιτιστικά κείμενα και κόσμους ολόκληρους, πυροδοτώντας δράσεις και καταστάσεις που θεωρεί δικές του. Πρόκειται για μια μορφή εμπλοκής πολύ πιο έντονη από την αντίστοιχη που προσφέρει ένα βιβλίο ή μια παράσταση, διότι δημιουργεί στο άτομο την εντύπωση (ή την ψευδαίσθηση), ότι έχει τον έλεγχο επάνω στο πολιτιστικό προϊόν που τον απασχολεί. Οι διαδικτυακές σελίδες τού επιτρέπουν να γίνει αυτός ο συγγραφέας στη θέση του Συγγραφέα.

Η επικοινωνιακή λογική του ίντερνετ σιγά σιγά επιβάλλεται παντού. Στο σινεμά, λ.χ., η τελική σύνθεση των εικόνων είναι αποτέλεσμα επεξεργασίας υπολογιστών. Και το δείχνουν. Ενώ παλιά ο στόχος των ειδικών εφέ ήταν να κάνουν το απίθανο να μοιάζει πιθανό, τώρα στόχος είναι να κάνουν το απίθανο να μοιάζει απόλυτα κατασκευασμένο. Το σινεμά, προλαβαίνοντας το θέατρο, δίνει όλο και περισσότερο χώρο ώστε ο υπολογιστής να μπει και να λειτουργήσει ως δημιουργός των εικόνων του και ως ρυθμιστής της ποιότητας των σχέσεων με τον δέκτη.  Από κοντά και η τηλεόραση, όπως είπαμε, όχι μόνο προτιμά τα ριάλιτι σόους, αλλά και τα κανάλια για ψώνια ή εκείνα που βάζουν διάφορες ερωτήσεις και ζητούν από τον θεατή να πάρει τηλέφωνο,  με στόχο να κερδίσει κάποια χρήματα.

Είναι προφανές πως η πραγματικά θεαματική λειτουργία της τηλεόρασης, όπως και των άλλων τεχνών, έχει περιθωριοποιηθεί. Εκείνο που μετρά τώρα είναι ο πολυάσχολος δέκτης. Η τηλεόραση δεν το κρύβει ότι τον έχει ανάγκη, τρέφεται απ’ αυτόν. Το παράγωγο της συνεργασίας τους είναι κάποιο κείμενο που το χαρακτηρίζει η απόλυτη παροδικότητά και αστάθεια, ένα κείμενο που δεν επαναλαμβάνεται με τον ίδιο τρόπο, γιατί αλλάζουν οι «συγγραφείς» τηλεφωνητές. Είναι ένα κείμενο χωρίς παρελθόν και μέλλον,  ένα κείμενο που δεν αντέχει ούτε στην κριτική ούτε στον χρόνο.

Ο θεατής-ρυθμιστής

Βέβαια, τόσο η τηλεόραση όσο και το θέατρο, πάντα χρησιμοποιούσαν τον θεατή στη διαδικασία παραγωγής του νοήματος των κειμένων τους. Το έκαναν, όμως, ως επιλογή και κατά περίσταση και όχι ως ανάγκη. Να θυμίσω τις διαδραστικές παραστάσεις των ντανταϊστών, της Ζωντανής Εφημερίδας, των φουτουριστών κ.λπ, όπου ο θεατής ήταν διαρκώς στο επίκεντρο της δράσης. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι σήμερα πολλά θεάματα στήνονται έχοντας τη συμμετοχή του δέκτη ήδη προγραμματισμένη μέσα στη δομή τους.

Και κάτι ακόμη: και στο παρελθόν είχαμε άθλια και εφήμερα κείμενα του τύπου που συναντούμε σήμερα.  Όμως, ήταν κατά κανόνα στο περιθώριο του πολιτισμού. Τώρα κατοικοεδρεύουν στο κέντρο και τούτο γιατί έχουν αλλάξει τα συστατικά του παιχνιδιού της δύναμης. Οι νέοι νιώθουν δυνατοί κάνοντας κλικ, «σερφάροντας» «γκουγκλάρουντας». Θεωρούν τους εαυτούς του ελεύθερους, ανεξάρτητους. Σ’ αντίθεση με το μεταμοντέρνο νέο που αμφισβητούσε την πραγματικότητα και τις επικαλύψεις της,  ο σημερινός εικοσάρης νέος πιστεύει ότι αυτό που κάνει το «Εγώ» του είναι η πραγματικότητα.

Λόγοι ανησυχίας

Το ανησυχητικό είναι ότι όσο θα βελτιώνεται η τεχνολογία τόσο θα αποψιλώνεται η σκέψη και θα συρρικνώνεται ο πλουραλισμός. Το βλέπει κανείς και στο θεατρικό φεστιβαλικό κύκλωμα. Ενώ στην αρχή οι παραστάσεις εντυπωσίαζαν με την ποικιλομορφία και τις αιρετικές τους διαθέσεις, όσο περνά καιρός και όσο παρεμβαίνει η λογική της τεχνολογίας (διάβαζε, της οικονομίας) μοιάζουν ολοένα και πιο πολύ μεταξύ τους, δηλαδή μοιάζουν με το σύστημα (που τα έχει υιοθετήσει). Δυστυχώς ο κόσμος (καλλιτεχνικός και μη) αντί να γίνεται μεγαλύτερος και πιο ποικίλος, όλο και συρρικνώνεται, υποκύπτοντας στα κελεύσματα της νέας μεγάλης αφήγησης του 21^ου αιώνα, της οικονομίας.

Τον άνθρωπο τον καταπίνει πλέον η ίδια η δραστηριότητά του, η οποία κινείται στα όρια ενός σιωπηλού αυτισμού. Με αυτόν το θεατή καλείται τώρα να επικοινωνήσει το θέατρο μετά το μεταμοντερνισμό. Και είναι βέβαιο πως, όσο θα βελτιώνεται η τεχνολογία, τόσο θα μεγαλώνει και ο ρόλος που θα του ανατίθεται μέσα στο κείμενο της παράστασης. Γι’ αυτό θέλει μεγάλη προσοχή πώς και με ποιους γίνεται «παιχνίδι», για να μην καταλήξουν όλα στα σκουπίδια.

31 Μαρτίου 2013