Alfred Jarry
Όσο και να μην αρέσει σε
πολλούς, είναι προφανές πως όσο θα βελτιώνεται η τεχνολογία και η δυναμική της
παγκοσμιοποίησης άλλο τόσο το θέατρο θα καλείται να αναμετρηθεί μ’ ένα
περιβάλλον που ολοένα θα χάνει τον ανθρωποκεντρισμό αλλά και τον εθνοκεντρισμό
του. Για πρώτη φορά στην ιστορία
του ανθρώπου η τεχνολογία είναι εκείνη που ορίζει τον πολιτισμό πιο άμεσα από
ό,τι η θρησκεία, η ηθική και ο ουμανισμός. Αυτή ορίζει τους τρόπους και τις
μορφές επικοινωνίας, αυτή δημιουργεί τις προϋποθέσεις διαμόρφωσης νέων
κοινοτήτων (και κρατών) και πολιτιστικών μορφών.
Aυτοκίνητα,
home movies, κινητά, στερεοφωνικά,
υπολογιστές, walkman, ψηφιακές μηχανές,
είναι κάποια ελάχιστα από τα γκάτζετ που συνθέτουν ένα μεσοαστικό, μεταμοντέρνο
τεχνοπεριβάλλον, που παρασάγγας διαφέρει από το μοντέρνο και ουμανιστικό
περιβάλλον που φιλοξένησε την ιστορική πρωτοπορία του 20ού αι., ένα περιβάλλον
που άφηνε περιθώρια να γίνουν «ενοχλητικές» υπερβάσεις από ανήσυχους
καλλιτέχνες όπως οι Ζαρί, Μπρετόν, Μπρεχτ κ.ά.
Τεχνοκαπιταλισμός
Σήμερα βρισκόμαστε σ’
ένα κομβικό σημείο, όπου ο τεχνοπολιτισμός αλώνει κάθε πτυχή της κοινωνικής και
καλλιτεχνικής ζωής. Όλα γίνονται on line, από τα ψώνια μέχρι τη σύναψη σχέσεων. Ξαφνικά το παλιό ερώτημα «τι είναι
ο άνθρωπος», που νομίζαμε ότι απαντήθηκε προ πολλού, επιστρέφει ζητώντας από
τους ειδικούς να το ξανασκεφτούν. Και ίσως όχι άδικα, εάν αναλογιστούμε τι
ανατρέπεται με τα νέα δεδομένα.
Γνωρίζουμε πως οι
κυρίαρχες απόψεις γύρω από τον άνθρωπο τον ήθελαν να διαμορφώνεται μέσα στο
πλαίσιο του ελληνορωμαϊκού κλασικισμού, της χριστιανικής και ιουδαϊκής πίστης,
του αναγεννησιακού ουμανισμού και της μοντέρνας επιστήμης και κουλτούρας. Τον
ήθελαν και τον εμφάνιζαν ως κάτι ξεχωριστό, σε σχέση με τα άλλα όντα του
πλανήτη. Αυτά μέχρι τη Βιομηχανική Επανάσταση, όταν ο Δαρβίνος, με τη θεωρία
του για την εξέλιξη και επιβιωση των ειδών, θα προκαλέσει σοβαρές αναταράξεις
στις επικρατούσες απόψεις που είχαν να κάνουν με τη διαμόρφωση της ανθρώπινης
ταυτότητας.
Έκτοτε, θ’ ακολουθήσουν
δεκάδες «-σμοί», ο καθένας με τις δικές του αναθεωρητικές εκτιμήσεις, όμως
κανένας δεν θα αποδειχτεί τόσο καταλυτικός όσο ο μεταμοντερνισμός, η άφιξη του
οποίου θα κομίσει μια μετα-ουμανιστική και μετα-εθνική θεώρηση των πραγμάτων,
σύμφωνα με την οποία το ζητούμενο δεν είναι πλέον η σφυρηλάτηση ιεραρχιών αλλά
η καλλιέργεια σχέσεων, ήτοι η καλλιέργεια μιας νέας κοσμοπολίτικης συνείδησης,
σύμφωνα με την οποία οι άνθρωποι δεν θα νιώθουν πολίτες περιχαρακωμένων εθνών,
αλλά πολίτες της Γης, του κόσμου. Με άλλα λόγια, στις εθνοκεντρικές αφηγήσεις
του 19ου αιώνα αντιπροτείνεται μια καινούργια μεγάλη αφήγηση που θα βοηθήσει
τους ανθρώπους να δουν πιο καθαρά τη βιολογική και πολιτιστική τους
αλληλεξάρτηση και συστέγαση κάτω από τον τρούλο του ίδιου ουρανού.
Andre Breton
Θεατρικά αδιέξοδα
Και ενώ θα περίμενε
κανείς πως αυτή η ανατρεπτική θέση θα διευκόλυνε το έργο ενός από τη φύση του
κοσμοπολίτικου και ταξιδιάρικου είδους όπως το θέατρο, για την ώρα δείχνει να
το δυσκολεύει, γιατί ακριβώς σείει επικίνδυνα τα δοκιμασμένα θεμέλιά του, καλώντας
το να ξανασκεφτεί όλες τις έννοιες που αφορούν την οντολογία του, αρχίζοντας
προφανώς από την ίδια την έννοια της θεατρικότητάς του, για να προχωρήσει εν
συνεχεία στην επανεξέταση των
αναπαραστάσεων της εθνικότητάς του.
Σε ό,τι αφορά το πρώτο,
κάποιοι ενδεχομένως ισχυριστούν ότι η θεατρικότητα ενυπάρχει, ούτως ή άλλως,
στην έννοια θέατρο. Και σωστά θα το πουν, με μια ωστόσο σημαντική διευκρίνιση:
η θεατρικότητα δεν είναι κάτι αυτονόητο, γιατί απλούστατα τα όρια και η
ποιότητά της ορίζονται διαφορετικά από την εκάστοτε ιστορική κοινότητα. Και δεν
χρειάζεται να κοπιάσει κάποιος να το διαπιστώσει. Αρκεί μια σύντομη περιδιάβαση
της θεατρικής ιστορίας για να δείξει πως όλες οι έννοιες που καθόρισαν τη
φυσιογνωμία του θεάτρου (και της θεατρικότητάς του εννοείται), από την
«αυθεντικότητά» του μέχρι την «ηθική» του, ήταν σε μια μόνιμη κατάσταση
«ανα-κατασκευής». Και δεν θα μπορούσαν να μην είναι, αφού το οργανωμένο θέατρο γεννήθηκε μαζί με την έννοια του
οργανωμένου κράτους και των εθνικών του αφηγήσεων και εκ των πραγματων
εξελίχθηκε μαζί τους, άλλοτε σχολιάζοντας, άλλοτε ελέγχοντας ή προτείνοντας.
Το θέμα με την
παγκοσμιοποίηση είναι ότι επιβάλλει πλέον έναν άλλο τρόπο θεατρικής εξέλιξης
και επιβίωσης που περίπου συμβαδίζει με το modus vivendi και το modus operandi των σύγχρονων εθνών,
που λέει ότι για να επιβιώσει κάποιος δεν αρκούν τα εθνικά χρώματα. Απαιτούνται
καλές συμμαχίες και λειτουργικά δίκτυα ώστε να διευκολύνεται η διακίνηση των
πολιτιστικών προϊόντων. Άλλως πως, πάνω από όλα το μάρκετιγκ. Τα παραδείγματα
άφθονα. Πάρτε ένα μεγάλο μιούζικαλ του Γουέστ Εντ, λ.χ., όπως το «Cats», που είδαμε πρόσφατα
και στη χώρα μας. Στην ουσία πρόκειται για ένα υπερθέαμα που εξαρχής στήθηκε
για να επιβιώσει πέρα από τα εθνικά του σύνορα. Η εθνική αφετηρία του ήταν
απλώς το brand name για τη διεθνή αγορά.
Ακόμη, δείτε τα περισσότερα θεάματα που κυριαρχούν στα διάφορα φεστιβάλ. Όλα
τείνουν να μοιάσουν μεταξύ τους μέσα από την υιοθέτηση μιας «υπερεθνικής»
αισθητικής εύκολα αναγνωρίσιμης και καταναλώσιμης. Δείτε, τέλος, πολλές από τις
«πρωτοποριακές» προτάσεις δικών μας σχημάτων. Όλες φωνάζουν «Γερμανία».
Από το μιούζικαλ Cats
Σίγουρα δεν είναι κάτι
κακό η ανάπτυξη ενός κοσμοπολίτικου λόγου που θα εστιάζει πιο πολύ στην κοινή
μοίρα των ανθρώπων, ενός κοσμοπολιτισμού
που θ΄ αναζητεί να στεγαστεί στα όρια ποικίλων εθνικών παραδόσεων. Απλώς
το κάνω θέμα συζήτησης γιατί
εκτιμώ πως είναι ένα επίφοβο
εγχείρημα, κυρίως για το θέατρο των μικρών κρατών, το οποίο κινδυνεύει να
στερηθεί εκείνο που πάντα του έδινε το ειδικό του βάρος και ενδιαφέρον: την
εθνική του σημαία.
Κυρακάτικη
Ελευθεροτυπία
22/06/2014
