Μανιφέστο:
όρος που υποδηλώνει τη δημόσια έγγραφη διακήρυξη αρχών ή αντικειμενικών και
ιδιαίτερα πολιτικών επιδιώξεων. Συνήθως τα μανιφέστα κυκλοφορούν σε εποχές
κρίσεων. Στην ιστορία των τεχνών, σχετίζονται με τις προσπάθειες που καταβάλλουν
οι διάφορες πρωτοπορίες να διαφοροποιηθούν η μία από την άλλη. Καμιά ριζοσπαστική
καλλιτεχνική κίνηση δεν πορεύεται χωρίς το μανιφέστο της,
το οποίο συχνά οδηγεί
στα άκρα, ένεκα της γενικότερης πολιτικής του: πολεμική διάθεση, κάθετη
απόρριψη του παρελθόντος, επιθετική στάση απέναντι στο κοινό, υπερβολικές
ανακοινώσεις, ενοχλητικές τοποθετήσεις, μαζική δημοσιοποίηση, υιοθέτηση της
επανάστασης με στόχο την αλλαγή του ρου της ιστορίας. Εάν υπάρχει κάτι που
χαρακτηρίζει όλα τα μανιφέστα είναι η παροδικότητά τους.
Η γνωστή ως
«ιστορική πρωτοπορία» (1900-1930), περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη ανάλογη
κινητοποίηση, θα υιοθετήσει μαζικά τη λογική του μανιφέστου ή, μάλλον καλύτερα,
την επιθυμία του για επανάσταση, την οποία εγκαθιστά στους κόλπους της τέχνης ως
αξίωμα. Εάν κάνουμε μια σύντομη περιδιάβαση των πεπραγμένων της θα εντοπίσουμε μόνο
ρήξεις: ο φουτουρισμός στρέφεται εναντίον του συμβολισμού, ο σουρεαλισμός εναντίον
του ντανταϊσμού, ο ντανταϊσμός εναντίον όλων κ.ο.κ. Με κάθε ρήξη να σηματοδοτεί
και την αρχή κάτι άλλου. Με άλλα λόγια, ένα μανιφέστο δεν περιγράφει απλώς μια
ιστορία ρήξης, αλλά παράγει αυτή την ιστορία, αφού μέσα από τη δική του
παρέμβαση προκαλείται η ρήξη.
Το
μανιφέστο, ανεξάρτητα αν εκφράζεται μέσα από λίγες ή πολλές λέξεις, είναι ένα
είδος που δεν είναι ποτέ ικανοποιημένο με τον εαυτό του. Η αυτοκριτική που εκπορεύεται
μέσα από αυτή την επιθυμία, όχι μόνο υποδηλώνει την έλλειψη υπομονής που το
χαρακτηρίζει, την κερματισμένη και παροδική φυσιογνωμία του, το άγχος του να
σταματήσει τα λόγια και ν’ αρχίσει τα έργα, αλλά και την προσπάθειά του να
εμφυσήσει στην ίδια τη γλώσσα του τη δυναμική της δράσης. Σ’ ένα μανιφέστο ο
λόγος είναι από μόνος του μια δυναμική περφόρμανς. Και είθισται να είναι, αφού
απ΄ αυτό τον λόγο χτίζεται το μέλλον. Ο λόγος του αρχίζει να σημαίνει από ένα
σημείο μηδέν. Ό,τι έχει προηγηθεί είναι
μια προετοιμασία γι’ αυτό ακριβώς το σημείο, ένα σημείο γεμάτο μέλλον. Υπ’
αυτήν την έννοια, επιτελεστικότητα ενός, μανιφέστου μπορεί να ονομαστεί και «φουτουριστική
επιτελεστικότητα». Και αυτό κάνει πολύ δύσκολο το έργο οποιουδήποτε επιθυμεί να
γράψει την ιστορία του, αφού υπάρχει ο κίνδυνος να βυθιστεί στις παροδικές
εξαγγελίες του κι έτσι να οδηγηθεί σε μια απλή επανάληψη της ιστοριογραφίας της
ρήξης που το ίδιο το μανιφέστο ευαγγελίζεται.
Σήμερα χωρίς μανιφέστα
Η αλήθεια
είναι ότι η εποχή μας έχει να επιδείξει ελάχιστα μανιφέστα. Και η εξήγηση είναι
απλή. Το μανιφέστο, σύμφωνα με την
εκτίμηση των ειδικών, είναι ένας ξεπερασμένος
τρόπος δημιουργίας και διαμαρτυρίας, ένα είδος έκφρασης που συνοψίζει την
ουτοπική προοδευτικότητα στις αρχές του 20ού αι. και δεν έχει σχέση με το δικό
μας παρόν. Έχει παρέλθει η εποχή των συλλογικών δημιουργιών, των περιθωρίων,
των εκτός συστήματος, όπως έχει παρέλθει και η εποχή του ηρωικού καλλιτέχνη,
μας λένε. Ακόμη και η ιδέα του καινούριου έχει ξεπέσει. Όλη η κουλτούρα μας
βασίζεται στην αναπαραγωγή, στη μείξη, στο υβρίδιο, στο ποτ πουρί,
χαρακτηριστικά που κάνουν την καθαρότητα ενός μανιφέστου να φαντάζει ξένη.
Επίσης, σε
μια εποχή ακραίου ατομικισμού, το μανιφέστο, ως συλλογική πράξη, δεν έχει
πολλές ελπίδες να συναντήσει ευήκοα ώτα. Κι όχι μόνο αυτό, η σημερινή αγορά έχει
αποδείξει επανειλημμένα ότι είναι σε θέση να απορροφήσει τους κραδασμούς
οποιουδήποτε μανιφέστου. Όπως η πρωτοπορία έχει πλέον μόνιμη κατοικία της τους
χώρους του κατεστημένου (αμφιβάλλει κανείς ότι το Εθνικό Θέατρο και η Στέγη
Γραμμάτων και Τεχνών είναι τα απόλυτα κέντρα της σημερινής μας πρωτοπορίας;), έτσι
και η επαναστατικότητά του οποιουδήποτε μανιφέστου μπορεί εύκολα να βρει τη
θέση της στην αγορά, αφήνοντας ενδεχομένως και κέρδη. Κάπως έτσι καταλαβαίνει
κανείς καλύτερα και το σλόγκαν που λέει ότι, με τις σημερινές συνθήκες, η μόνη
βιώσιμη πρωτοπορία (με ή χωρίς μανιφέστο) είναι το ίδιο το Σύστημα.
Γενικά, στον
ευρύτερο χώρο της τέχνης και της διανόησης υπάρχει μια τάση διαγραφής της
δυναμικής του μανιφέστου, ακόμη και από αριστερούς οι οποίοι ενώ σκέφτονται και
δρουν σύμφωνα με το μανιφέστο του Μαρξ, υποστηρίζουν ότι η λογική του
μανιφέστου ανήκει πλέον στην ιστορία. Από την άλλη, βέβαια, για να δει κανείς πώς
μπορεί να λειτουργήσει, στο θέατρο ας πούμε, ένα σύγχρονο μανιφέστο, πρέπει ν’
αναζητήσει στην ίδια την πράξη την απόσταση από τις αφετηρίες της ιστορίας των
μανιφέστων, ώστε να το φέρει στα μέτρα και τα σταθμά της εποχής. Αναφέρω επί
τροχάδην ένα τέτοιο δείγμα γραφής, το σύντομο σημείωμα της Έλλης
Παπακωνσταντίνου αναρτημένο στον ιστότοπο της ομάδας καλλιτεχνών του
Βυρσοδεψείου, όπου μιλά για πολιτική τέχνη, για ακτιβιστές, για ερασιτέχνες,
για ανατροπή κ.λπ. και επίσης τις δύο περφόρμανς της ομάδας ODC («Μετά» και «Δέρμα») ως δείγμα της
φουτουριστικής επιτελεστικότητας (ενός αναρτημένου μανιφέστου) και της
θεατρικότητας, με χώρο συνάντησης έναν θεατρικά «άγραφο» τόπο, στα όρια του
οποίου η όποια απόρριψη εμφανίζεται ως μέρος μιας απόπειρας ανακάλυψης της
κειμενικότητας στην πράξη (και ως πράξη).
Το ότι
υπάρχει κίνδυνος η επιτελεστικότητα ενός μανιφέστου να διαγράψει εντελώς το
θέατρο δεν το αμφισβητεί κανείς. Και αυτό σημαίνει ότι για να πετύχουν οι δύο
πόλοι πρέπει κάπου να βρίσκουν ένα κοινό τρόπο συμβίωσης. Στο κάτω κάτω, ούτε
όλα τα θέατρα είναι μανιφέστα ούτε και το αντίθετο. Απλώς οι ιστορίες του
θεάτρου και των μανιφέστων είναι αλληλένδετες.
18/5/2013
