Στις 24 Δεκεμβρίου του 2008 το παγκόσμιο θέατρο έγινε πιο φτωχό. Μετά από μια άνιση μάχη με τον καρκίνο άφησε τον κόσμο των θνητών για να περάσει στο πάνθεον των αθανάτων ένας από τους σημαντικότερους δραματικούς συγγραφείς του 20ού αιώνα, ο Χάρολντ Πίντερ, ένας συγγραφέας που είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε από κοντά στη Θεσσαλονίκη το 1999, όταν το Tμήμα Aγγλικής του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου τον είχε αναγορεύσει σε επίτιμο διδάκτορά του.
Τον Πίντερ, βέβαια, δεν θα τον θυμόμαστε μόνο για την καλλιτεχνική του προσφορά αλλά και για την πολιτική του τόλμη. Σε μια εποχή γεμάτη από τηλεοπτικά σκουπίδια, από σαχλούς σταρ και ακόμη πιο σαχλούς πολιτικάντηδες, σε μια εποχή αδίστακτων επιχειρηματιών και βολεμένων πνευματικών ανθρώπων, αυτός ο Άγγλος "φωνακλάς" είχε το σθένος να αντιμιλά ανοικτά και να ενοχλεί προέδρους και λοιπούς διαχειριστές της εξουσίας.
Ο ίδιος άρχισε την καριέρα
του περίπου όπως αρχίζουν όλοι οι νέοι και ταλαντούχοι: αμφισβητώντας την
παράδοση, όχι φυσικά με πρόθεση ακύρωσής της αλλά με πρόθεση να πάει ένα βήμα
παραπέρα. Kατά καιρούς οι κριτικοί, στην
προσπάθειά τους να δώσουν κάποιο στίγμα στην "ατίθαση" δραματουργία
του, τον ονόμασαν υπαρξιστή, συγγραφέα της αμφισημίας, του παράλογου, εκφραστή
της σχολής της "κουζίνας και του νεροχύτη" (kitchen and sink). Kάποιοι στάθηκαν πιο πολύ στις συγγένειές του με
τον μυθιστορηματικό κόσμο του Kάφκα και του Tζόυς. Ορισμένοι είδαν και λίγο Τ. Σ. ΄Έλιοτ στο έργο του. Άλλοι είδαν να
ρέει στις θεατρικές του κατασκευές η "κωμωδία των τρόπων" [comedy of manners] των Kόνγκρηβ, Γουάιλντ και Kάουαρντ, άλλοι σχολίασαν τα δάνειά του από το mainstream ρεαλιστικό θέατρο (βλ. Στόπαρντ, Σάιμον Γκρέυ, Πήτερ Nίκολς και Mάικλ Φρέυν), ενώ είναι και
εκείνοι που μίλησαν για την εξάρτησή του από τα ευρωπαϊκά (continental, όπως συνηθίζουν να τα αποκαλούν οι Άγγλοι) πρότυπα
(βλ.Τσέχωφ-- κυρίως Τρεις αδελφές, Θείος Βάνιας, Στρίντμπεργκ --Δεσποινίς Τζούλια, Πιραντέλο --Έξι πρόσωπα
αναζητούν ένα συγγραφέα). Καθώς γράφω το κείμενο αυτό προσπαθώ να σκεφτώ ποιος άλλος, άραγε, δραματικός συγγραφέας του 20ού αιώνα έχει συγκριθεί, για ποικίλους λόγους, με όλους τους σημαντικούς μοντέρνους
συγγραφείς από τον Ίψεν μέχρι τον Μάμετ; Ίσως, σε πολύ μικρότερο βαθμό, ο
Αμερικανός Άλμπι.
Ο Πίντερ είναι μακράν ο πιο
γνωστός Άγγλος δραματικός συγγραφέας στον κόσμο. Ο πιο δημοφιλής στους
ακαδημαϊκούς κύκλους, στις δραματικές σχολές και στα θεατρολογικά συνέδρια.
Πριν από τον Πίντερ ελάχιστοι Άγγλοι δραματικοί συγγραφείς θεωρούνταν από τους
εγχώριους ειδικούς ως αρκετά σημαντικοί ώστε να μπουν στον λογοτεχνικό κανόνα
της χώρας, και τούτο με τη γνωστή αιτιολογία ότι υπηρετούσαν μια τέχνη εφήμερη
και εμπορευματοποιημένη, άρα ακατάλληλη να σταθεί με αξιώσεις δίπλα από την
ποίηση και το μυθιστόρημα. Ο ερχομός του Πίντερ, όμως, έμελλε να αλλάξει τα
δεδομένα. Η τρομακτική επιτυχία του γίνεται η αφορμή να αρθεί αυτό το ιδιότυπο
εμπάργκο, ενώ παράλληλα, και για πρώτη φορά, μπαίνει δυναμικά το μοντέρνο αγγλικό
θέατρο στη Μέση Εκπαίδευση.
Tον Πίντερ μπορεί να μιμήθηκαν πολλοί, ο ίδιος όμως ποτέ δεν μιμήθηκε τον
εαυτό του, με την έννοια πως ποτέ δεν επαναπαύθηκε στις ευκολίες του. Eξ ου και ο σχετικά μικρός αριθμός των καθαρά θεατρικά έργων που μας έδωσε
(καμιά εικοσαριά όλο κι όλο). Ήθελε πάντα τον χρόνο του από το ένα έργο στο
άλλο ―συνήθως τρία με τέσσερα χρόνια― έτσι ώστε να έχει και τη δέουσα
ψυχοσυναισθηματική και αισθητική απόσταση από τα κατακτημένα και τα ήδη
δοκιμασμένα.
Xωρίς να θέλω να περιχαρακώσω το εύρος της ποιητικής του, θα έλεγα πως δύο
πράγματα ξεχωρίζουν το συγγραφικό του στυλ. Tο ένα είναι
η ικανότητά του να παρατηρεί με μεγάλη προσοχή τους ανθρώπους, να ακούει την
πραγματική τους ομιλία και να την καταγράφει με την ακρίβεια μαγνητοφώνου. Tο άλλο έχει να κάνει με τον κρυμμένο ποιητή που αφουγκράζεται υποσυνείδητες
φωνές και, καθώς τις αφουγκράζεται, επιλέγει, αφαιρεί ή μετατοπίζει κίνητρα,
ταράζει την αρμονία της γραμμικής αφήγησης, οδηγώντας σταδιακά τα φαινομενικά
"εκκεντρωμένα" σημεία του κόσμου του σε μια οργανική δομή με τις
δικές της συμπαγείς συνέχειες και τα δικά της (αν)αίτια. Ό,τι βλέπουμε στη
σκηνή είναι ο κόσμος φιλτραρισμένος μέσα από την αποστασιοποιημένη ―ωστόσο
καθόλου ψυχρή― ματιά ενός δημιουργού που επιλέγει πράγματα με βάση τους
εσωτερικούς νόμους της προσωπικότητάς του. Και αυτή είναι η «άγρια», αν προτιμάτε,
ομορφιά του συγγραφικού του ταλέντου: να σε κάνει να νομίζεις ότι κατάλαβες, τη
στιγμή που «υπογείως» σε υπονομεύει. Πορεύεσαι απορώντας: αυτή είναι η εμπειρία
ανάγνωσης (ή θέασης) των έργων του Πίντερ. Συνεχής αιώρηση. Όπως οι νομάδες:
εδώ αλλά και παντού, δηλαδή πουθενά.
Σημ.
Πρώτη δημοσίευση: Εντευκτήριο 84 (2009):
120-21.
