Σε μια πρόσφατη επιφυλλίδα μου για το «θέατρο του
τρόμου» σχολίαζα, με αφορμή τον πόλεμο στη Γάζα, πως οι δράστες σκληρών εκδικητικών
ή τιμωρητικών πράξεων δείχνουν με τις επιλογές τους πως ξέρουν πολύ καλά πώς να διασπείρουν τον
τρόμο με τη γλώσσα του θεάτρου, φορώντας τον απρόσωπο μανδύα της εξουσίας της
τεχνολογίας.
Επιστρέφω (δυστυχώς) στο θέμα, τώρα με αφορμή τους
πρόσφατους on camera αποκεφαλισμούς, που συνεχίζουν το φρικαλέο θέαμα που είχε
εγκαινιάσει προ δεκαετίας ο αποκεφαλισμός του βρετανού μηχανολόγου Μπίγκλι,
πάλι από τζιχαντιστές στη Μέση Ανατολή.
Όπως τότε έτσι και τώρα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έκαναν
κυριολεκτικά πάρτι πουλώντας βία. Κάτι που oi δήμιοι γνώριζαν πως θα συνέβαινε, γι’ αυτό πρόσεξαν ιδιαίτερα τη σημειολογία
της όψης. Έτσι, με τη γονυκλινή στάση των θυμάτων, στόχευσαν στην προβολή της
υποταγής τους. Με το χρώμα της φόρμας που τους φόρεσαν, πορτοκαλί, μας θύμιζαν
(αντιστρέφοντας τους όρους) τους κρατουμένους του Γκουαντάναμο. Όσο για την
επιλογή του τρόπου τιμωρίας, αποκεφαλισμός, πράξη που κυριαρχεί σε περιόδους
κρίσης και κοινωνικής αναταραχής, μας έδειχναν με ωμότητα ότι υπάρχει στα
σκαριά μια διαδικασία αλλαγής στις κοινωνικές ιεραρχίες και στη διαχείριση των
συστημάτων εξουσίας.
Ιστορικό
Ανατρέχοντας στη μοντέρνα ιστορία αποκεφαλισμών, η
πιο γνωστή είναι εκείνη των αριστοκρατών στη Γαλλική Επανάσταση, με την οποία
περνάμε από την τελετουργία του πρωτόγονου τσεκουριού, ως μέσου τιμωρίας, στο
πιο μοντέρνο (και λιγότερο επώδυνο) λαϊκό θέαμα της καρμανιόλας στις κεντρικές
πλατείες του Παρισιού.
Τώρα, το γιατί ο άνθρωπος-τιμωρός δείχνει τέτοια
διαχρονική αδυναμία για το κεφάλι, εξηγείται. Κατ’ αρχάς, το κεφάλι
αντιπροσωπεύει την έδρα ενός συστήματος κυριαρχίας. Λέμε η κεφαλή του κράτους,
της εκκλησίας, του στρατού κ.λπ. Έτσι, λοιπόν, όταν οι Γάλλοι επαναστάτες
αποκεφάλιζαν την αριστοκρατία, στην ουσία αποκεφάλιζαν, και συμβολικά, την έδρα
της παλιάς τάξης και δημιουργούσαν χώρο για την εμφάνιση ενός νέου κοινωνικού
σώματος με τη δική του (άλλη) κεφαλή.
Επίσης, το κεφάλι είναι η αποθήκη της γνώσης και της
ταυτότητας. Ένα ακέφαλο σώμα είναι ένας όγκος χωρίς όνομα, υπηκοότητα και
νόημα. Ένα τίποτα. Ο δήμιος, επιδεικνύοντας το κομμένο κεφάλι, είναι σαν να
θέλει να σηματοδοτήσει παράλληλα και τη μετάβαση της δύναμης/εξουσίας από το
ένα (νεκρό πια) σώμα στο άλλο (το ζωντανό, το δικό του). Αυτός είναι πλέον η
νέα κεφαλή στην ιεραρχία.
Το ενδιαφέρον όσο και περίεργο είναι ότι στους
πρόσφατους αποκεφαλισμούς όλα τα θύματα δεν είχαν καμιά σχέση με το στρατό.
Ήταν εργαζόμενοι πολίτες, γεγονός που κάνει το νόημα της πράξης ακόμη πιο
φοβιστικό, γιατί δείχνει τη χωρίς διάκριση πλέον επιβολή του τρόμου. Είναι σαν
να μας λένε πως κανείς δεν πρέπει να εφησυχάζει, ούτε αυτοί που κάθονται στην
κεφαλή της (δυτικής) ιεραρχίας, αλλά ούτε και οι πολίτες σε σχέση με τις
ανερχόμενες δυνάμεις.
Και κάτι ακόμη. Ενώ γενικά οι κρατικοί μηχανισμοί
είναι εκείνοι που επιλέγουν το είδος της τιμωρίας (αγχόνη, ηλεκτρική καρέκλα
κ.λπ), τώρα έχουμε μια βίαιη αντιστροφή, όπου μια καλυμμένη εξουσία
αποκεφαλίζει την ορατή εξουσία, έστω κι αν τα θύματα είναι αθώοι πολίτες, αρκεί
το ότι η καταγωγή τους είναι από τη «μισητή», γι’ αυτούς, Δύση.
Η Μέδουσα σαν θέατρο
Για κάποιον που αρέσκεται στις αφετηρίες, το όλο
θέαμα μας πάει πολύ πίσω, στον Περσέα και το τέχνασμα του καθρέφτη που
χρησιμοποιεί για να σκοτώσει τη Μέδουσα. Και οι τρομοκράτες κάνουν περίπου το
ίδιο: καταφεύγουν στον καθρέφτη του θεάτρου, για να διανύσουν και σκόπιμα να
συσκοτίσουν την απόσταση ανάμεσα στο είναι και το φαίνεσθαι, το συμβολικό και
το κυριολεκτικό. Δείχνουν παντί τρόπω, ότι στα χέρια τους έχει περάσει ο
απόλυτος έλεγχος της διαδικασίας της μίμησης, η δυνατότητα μετατροπής της σε
μηχανή θανάτου.
Βάζοντας την όλη τελετουργία αποκοπής του κεφαλιού σε
πλαίσιο ενισχύουν την ορατότητά της πράξης τους, όπως γίνεται στο θέατρο του
ρεαλισμού, και παράλληλα φυλακίζουν το δικό μας βλέμμα, καθώς μας αναγκάζουν να
«δούμε τι κάνουν», και από την άλλη είναι σαν να μας λένε «δείτε τι κάνατε,
εσείς φταίτε που φτάσαμε ως εδώ».
Γνωρίζουν (κι ας μην αγαπούν το θέατρο, ως φανατικοί
μουσουλμάνοι που είναι) τη λειτουργία της μίμησης και τα συμπτώματα της
κατάργησής της. Γι αυτό και δεν διστάζουν να παίξουν αυτό το άγριο «παιχνίδι»
ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, τη δημιουργία και την καταστροφή του κόσμου. Κατά κάποιον τρόπο κάνουν ό,τι και ο
Περσέας με το κεφάλι της Μέδουσας (Γοργόνειον), το οποίο, όπως όλοι θυμόμαστε
από τη μυθολογία, χρησιμοποιεί σαν απειλή, αφού στη θέα του όλοι πετρώνουν. Κι
εμείς ως θεατές παγώνουμε κυριολεκτικά βλέποντας ένα κεφάλι να αποχωρίζεται από
το σώμα. Ας μην ξεχνάμε ότι το κεφάλι είναι αυτό που βιώνει την εμπειρία του
τρόμου, εξ ου και εκφράσεις του τύπου «τρελάθηκα από το φόβο μου».
Όσο για την επανάληψη της εικόνας, μέσω της
τεχνολογίας, είναι κάτι ανάλογο με την επανάληψη μιας παράστασης. Οι
τρομοκράτες τρίβουν την τεχνολογία στα μούτρα μας. Από τη στιγμή που το μέσον
τους προσφέρει τη δυνατότητα να κάνουν «θέατρο» χωρίς τους όρους και τους
περιορισμούς του live θεάματος (δηλαδή των ορίων ανάμεσα στο
πρόσωπο και το προσωπείο), η κατάχρηση της μιμητικής λειτουργίας είναι
αναπόφευκτη.
Συμπέρασμα: Τέτοιες ακραίες, απάνθρωπες επιτελέσεις που γίνονται
στο όνομα μιας τάχα θρησκευτικής δικαιοσύνης μόνο τη δικαιοσύνη και τη
δημοκρατία δεν εξυπηρετούν. Πρόκειται για ακραίο φασισμό. Τα πράγματα έχουν
μπερδευτεί πολύ. Η τεχνολογία πλέον είναι εκτός ελέγχου. Εξυπηρετεί τους πάντες. Άρα, κανέναν.
Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία
21/09/2014
