Το ΚΘΒΕ, θέλοντας να τιμήσει τη μνήμη του Γρ. Λαμπράκη
πενήντα χρόνια μετά τον θανατό του, επέλεξε να «δράσει» στο ίδιο σημείο όπου
δολοφονήθηκε, συμβολή Ερμού και Βενιζέλου. Να πω εξαρχής ότι τέτοιου τύπου
επιλογές είναι αρκετά δημοφιλείς τα τελευταία χρόνια, ιδίως ανάμεσα στους
θιασώτες του «θεάτρου-ντοκουμέντο» και του «θεάτρου-αυτολεξεί».
Να σας θυμίσω
την προ δεκαετίας πολυσυζητημένη και προβεβλημένη αναβίωση της αιματηρής
απεργίας των ανθρακωρύχων στο Όργκριβ (1982) της Αγγλίας, από τον εικαστικό
Τζέρεμι Ντελ, με τη συμμετοχή 800 εθελοντών ανθρακωρύχων και αστυνομικών, καθώς
επίσης και τη δουλειά σχημάτων όπως οι Ρίμινι Προτοκόλ και Φορστ Εντερτέϊνμεντ
που βλέπουμε συχνά στη χώρα μας.
Στην αναβίωση του ΚΘΒΕ, με τον ενδεικτικό τίτλο «Δράση
Ζ», τον πρώτο λόγο είχαν οι ομιλητές, ανάμεσά τους, ο γιος του δολοφονηθέντος
βουλευτή, ο σκηνοθέτης Γιάννης Ρήγας, ο δημοσιογράφος Γιώργος Ρωμαίος (είχε
κάνει εκτενή έρευνα τότε), ενώ διαβάστηκαν ποιήματα από ηθοποιούς του ΚΘΒΕ,
εμπνευσμένα από τη δολοφονία και ένα απόσπασμα από το βιβλίο «Ζ» του Βασίλη Βασιλικού (το διάβασε ο
ίδιος ο συγγραφέας), τη στιγμή που, σε μία γιγαντοοθόνη, προβάλλονταν
στιγμιότυπα από την ομώνυμη ταινία του Κώστα Γαβρά. Δηλαδή, πριν αρχίσει η
αναπαράσταση είχαν δοθεί όλες οι πληροφορίες που όχι μόνο έδιναν το στίγμα,
αλλά καθόριζαν και τη γωνία πρόσληψης του ιστορικού γεγονότος. Τι πάει να πει
αυτό; Πάει να πει ότι η αναβίωση, τις περισσότερες φορές, δεν έχει σχέση με τη
μνήμη ή την ακριβή αναστήλωση της ιστορίας, αλλά πιο πολύ με την πολιτική στάση
απέναντι στην Ιστορία. Δηλαδή, έχει να κάνει με το γεγονός το ότι μέσα από την
αναπαράσταση αποκτά ορατότητα κάτι που δεν είναι πια ορατό (ή έχει ξεχαστεί). Ή
ακόμη, το ότι επιτρέπει σε κάποιους να συμμετάσχουν στην Ιστορία και την
πολιτική, που διαφορετικά δεν θα ήταν σε θέση να το πράξουν. Η συμμετοχή εδώ
μεταφράζεται ως βύθιση στο γεγονός, αλλά πιο πολύ και ως συλλογική δράση,
συνοδευόμενη και από ένα βαθμό αυτογνωσίας, αυτογνωσία γύρω από τη δυνατότητα του
ενδιαφερόμενου να δράσει, να αποφασίσει με ποιανού το μέρος είναι. Με δυο
λόγια, η αναβίωση δίνει στο άτομο τη δυνατότητα να έχει πρόσβαση στην ιστορία
μέσα από το γεγονός και, παράλληλα, του δίνει πρόσβαση στην ίδια τη
θεατρικότητα του γεγονότος.
Ερωτήματα
Το ερώτημα, βέβαια, που τίθεται εδώ είναι σαφές και
συνοψίζεται κάπως έτσι: μπορεί να υπάρξει ιστορική γνώση μέσα από την όποια
θεατρόμορφη αναβίωση; Ή μήπως τελικά, ό,τι βιώνουμε δεν είναι τίποτε άλλο παρά
ένα αντίγραφο κάποιου πράγματος (ή γεγονότος) που φανταστήκαμε; Ειπωμένο
αλλιώς: το αναχρονιστικό γεγονός που παράγεται μέσα από την αναβίωση μπορεί να
λειτουργήσει ως τεκμήριο;
Απάντηση: Σε μια αναβίωση ο χρόνος ή η εμπειρία του
χρόνου, σταματά, μετατρέποντας το παρελθόν σε παρόν και το παρόν σε παρελθόν. Η
θεατρική αναβίωση, εν προκειμένω της δολοφονίας του Λαμπράκη, είχε ως στόχο να λειτουργήσει
σαν μια μηχανή με στόχο τη διακοπή του χρόνου και την αναπαραγωγή του σ’ ένα
άλλο επίπεδο. Δηλαδή, για όλους εκείνους που ήταν παρόντες το απόγευμα της 25ης
Μαίου, η δράση του ΚΘΒΕ ήταν ένα ταξίδι στον χρόνο, που τους μεταμόρφωνε σε
«μάρτυρες».
Είναι προφανές πως αναβιώσεις τέτοιου τύπου καθιστούν
δυνατό το ξαναζωντάνεμα μιας δράσης με πολιτική στόχευση και, παράλληλα,
ενθαρρύνουν τη συμμετοχή του κόσμου. Και εδώ εγείρεται άλλο ένα ερώτημα: μπορούμε
να μιλάμε για θεατρικότητα και συμμετοχή ταυτόχρονα; Υπάρχουν πλαίσια (που
είναι και η προϋπόθεση να υπάρξει θεατρικότητα); Πώς μπορεί να εμπλέκεται κάποιος
σε πολιτικές αποφάσεις και ταυτόχρονα να διασφαλίζει και τη θεατρικότητα του
γεγονότος; Ποιες έννοιες της θεατρικότητας μπορούν να αποδειχτούν χρήσιμες για
ν’ υπάρξει και ένας γόνιμος διάλογος ανάμεσα στην πολιτική και την αισθητική
συμμετοχή;
Απάντηση: η αναβίωση από μόνη της έχει ένα αποστασιοποιητικό
χαρακτήρα που πηγάζει εκ των έσω, από την ίδια την οντολογία της. Η αναβίωση
είναι (και ήταν πάντοτε), μια παιγμένη θεατρικότητα, μια θεατροποιημένη πράξη.
Η συμμετοχή μας είναι απλώς μια επανάληψη. Που πάει να πει ότι η θεατρικότητα
είναι μια ανατρεπτική δύναμη που προκαλεί την ψευδαίσθηση της διαφανούς ή
αδιαμεσολάβητης αναπαράστασης και που μας αποκαλύπτει, με τρόπο αρκετά
αποτελεσματικό, ότι κάθε αναπαράσταση είναι θεατρική.
Η
εξουσία του σκηνοθέτη
Και ένα τελευταίο ερώτημα: τι γίνεται με τον σκηνοθέτη,
τον οργανωτή που προετοιμάζει τη σκηνή της αναβίωσης; Με άλλα λόγια, τι γίνεται
με την εξουσία του Γιάννη Ρήγα, ας πούμε, στην περίπτωση του ΚΘΒΕ, και τη
δυνατότητά του να ορίσει τι πραγματικά συνέβη τότε; Σε ποιο βαθμό οι επιλογές του δικαίωσαν το
γεγονός; Ή μήπως δεν ήταν τίποτε άλλο παρά άλλη μία εκδοχή του γεγονότος, άρα
υπό αίρεσιν.
Όπως είπα πιο πάνω, η ουσία του εγχειρήματος δεν
βρίσκεται στον βαθμό της «αλήθειας»του, αλλά στο βαθμό που προκαλεί τη
συμμετοχή. Το γεγονός ότι η δράση του ΚΘΒΕ έφερε στο ίδιο σημείο ένα
ανομοιογενές πλήθος έτοιμο να «παίξει»
μπροστά σε άλλους ένα ρόλο (του κοινού-μάρτυρα της τότε δολοφονίας), είναι ο
ορισμός της πολιτικής. Ας μην ξεχνάμε ότι το θέατρο, περισσότερο από όλες τις
άλλες τέχνες, μοιάζει με την πολιτική. Και στην περίπτωση της «Δράσης Ζ» ο
σκοπός της σκηνοθεσίας ήταν η σφυρηλάτηση του αισθήματος συμμετοχής, που σωστά
ολοκληρώθηκε με τη θρηνητική πορεία έως στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, εκεί όπου ο
Λαμπράκης άφησε την τελευταία του πνοή τέσσερις μέρες μετά την επίθεση.
24/6/2012
