Πέρα από το «θέατρο»: Στο «Σχήμα Εκτός Άξονα» μας κοιτάνε

Η κουλτούρα των ματιών

Οτιδήποτε διευρύνει δημιουργικά και ουσιαστικά τους επικοινωνιακούς ορίζοντες του θεάτρου είναι φυσικά καλοδεχούμενο. Το θέατρο δεν είναι μόνο ο εγκλωβισμός μιας ιστορίας σ’ ένα κάδρο «εκεί πέρα» που μιλά για μια ιστορία «τότε, κάποτε», αλλά είναι και η όλη διαδικασία του εδώ και τώρα. Το θέατρο υπάρχει όσο υπάρχουν μάτια να κοιτάνε, αν και τώρα τελευταία αναπτύσσεται ραγδαία και το «θέατρο των αφτιών» (βλ. Νοβαρινά, Πομερά, Κριμπ, Μπάρκερ και στα καθ’ ημάς Δημητριάδης),

ως απάντηση στην κυριαρχία της όρασης, που άρχισε τα μέσα του 19^ου αιώνα, ελέω της νέας τεχνολογίας η οποία πέρασε αστραπιαία τον άνθρωπο από την κουλτούρα της προφορικότητας στην κουλτούρα της έντυπης επικοινωνίας. Και η ιστορία του θεάτρου είναι αποκαλυπτική.

Ένα βιβλίο, είτε το διαβάσεις είτε όχι, θα είναι πάντα εκεί, σε κάποιο ράφι βιβλιοθήκης να σε περιμένει υπομονετικά, όπως υπομονετικά θα σε περιμένει κι ο ήρωάς του στη σελίδα τάδε, εκεί ακριβώς όπου καταθέτει στην αγαπημένη του το πάθος του. Και εκεί θα τον βρουν τα παιδιά σου. Και τα εγγόνια σου. Πάντα στην ίδια σελίδα, στην ίδια στάση, με τα ίδια λόγια, ατσαλάκωτος από τον χρόνο και μόνιμα βυθισμένος στο ίδιο πάθος. Κάτι που δεν πορεί να συμβεί στο θέατρο, γιατί πρώτον, οι θεατές δεν είναι ποτέ οι ίδιοι (άρα οι αντιδράσεις διαφέρουν) και, δεύτερον, γιατί το θέατρο είναι μια τέχνη που πεθαίνει κάθε βράδυ, για να γεννηθεί (ανανεωμένη και διαφορετική) μέσα από τα μάτια κάποιου άλλου θεατή  την επομένη.

Το βλέμμα, λοιπόν, εδώ και 160 χρόνια περίπου είναι ο απόλυτος αποδέκτης (και αξιολογητής) αυτής της φευγαλέας εμπειρίας, που συνήθως βιώνεται σ’ ένα σκοτεινό δωμάτιο, όπου ο μόνος φωτισμένος χώρος είναι η σκηνή, η πηγή εκείνη που μας καλεί να την επισκεφτούμε διά του βλέμματος ώστε να ενεργοποιήσουμε τα μάτια της φαντασίας μας.

Σήμερα παρατηρούμε μια έντονη  διάθεση αλλαγής της ιδεολογίας και της αισθητικής του τρόπου που κοιτάμε στο θέατρο και το θέατρο. Ο χώρος της περφόρμανς έχει επιβάλει μια άλλη λογική, όπου την  πρωτοκαθεδρία έχει η παροντικότητα της επιτέλεσης, στόχος της οποίας δεν είναι τόσο να σε ταξιδέψει κάπου αλλού, όσο να σ’ έχει εκεί, παρόντα μαζί με τα αντικείμενα, τα σώματα των ηθοποιών, τις λέξεις τους.

Η σύγχρονη περφόρμανς, πηγαίνοντας ένα βήμα πέρα από τον Μπρεχτ, επαναφέρει την πολιτική της δράσης και της θέασης ώστε να δημιουργήσει ενα περιβάλλον όπου θεατές και ηθοποιοί γίνονται συνεργοί, συντελεστές.

Βέβαια το φαινόμενο δεν είναι σημερινό. Να σας θυμίσω το περίφημο «Βρίζοντας το κοινό» (1966), όπου ο συγγραφέας του, Πέτερ  Χάνκτε, έβαλε τους ηθοποιούς να βομβαρδίζουν επί δύο ώρες το κοινό με ερωτήσεις του τύπου, «Γιατί ήρθατε εδώ; Δεν έχετε τίποτα καλύτερο να κάνετε; Βαρεθήκατε τη συζυγική σας ζωή;», προφανώς για να ενεργοποιήσει άλλου είδους προσληπτικές διαδικασίες.

Η περφόραμνς της Construction Works

Η περφόρμανς «κοίταμετώρακαιείμαιεδώ» (ο τίτλος από τη νεωτερική πένα της Γ. Στάιν), που υπογράφει η Δανάη Θεοδωρίδου για λογαριασμό της ομάδας «Construction Works» (στη σκηνή του θεάτρου «Σχήμα Εκτός Άξονα»), είναι μια επινοημένη διάλεξη που επικεντρώνεται στην ιδεολογία και την αισθητική του βλέμματος και της πρόσληψης.

Ακολουθώντας την επικοινωνιακή πεπατημένη του μεταδράματος, η Θεοδωρίδου βάζει εξαρχής στο κάδρο της περφόρμανς τον θεατή, με στόχο να  τον μετατρέψει από υποκείμενο θέασης σε αντικείμενο, μεταφέροντάς του έτσι και την πίεση που ασκεί το βλέμμα όταν εστιάζει κάπου. Όταν οι θεατές (και όχι μόνο) κοιτάνε, τι κοιτάνε; Κοιτάνε το ίδιο πράγμα όταν κοιτάνε το ίδιο πράγμα; Καταλαβαίνουν τα ίδια πράγματα; Πόσες «σωστές» γωνίες θέασης υπάρχουν; Και ποιος θα τις υποδείξει; Πώς και γιατί;

Επιλέγοντας τη μετωπική αφήγηση, απαλλαγμένη από προμελετημένες κλιμακώσεις και δραματικά κρεσέντι που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μιαν άλλου τύπου εμπλοκή (με ερωτήματα ποιος το έκανε, γιατί, πότε κ.ο.κ.), η σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία της Θεοδωρίδου τοποθετεί στο επίκεντρο της περφόρμανς (ως θέμα και ως θέαμα) τις σχέσεις ηθοποιού-δασκάλου (αλά Μπρεχτ) και μαθητή-θεατή, στοχεύοντας σε μια ενεργοποίηση της επικοινωνιακής διαδικασίας, μια επικοινωνία πιο συνειδητοποιημένη και ψυχολογικά πιο αποστασιοποιημένη. Ιδέα καλή. Το ερώτημα είναι: Πέτυχε;

Από μια άποψη, ναι. Πέτυχε αυτό ακριβώς που έθεσε ως στόχο: ν’ απαλλάξει την παράστασή της από τις ανάγκες του μύθου και της όποιας συγκροτημένης αφήγησης, ώστε να επικεντρωθεί σε άλλα ζητήματα που ρίχνουν φως (εδώ και τώρα) στη διαδικασία της δημιουργίας και της πρόσληψής της,  στο είναι και το φαίνεσθαι των σκηνικών σημείων.

Από την άλλη, όμως, είδα (και πάλι) ότι ενώ είχε την ιδέα (ενδιαφέρουσα και υποσχόμενη) δεν είχε τις ανάλογες (αποτελεσματικές) λύσεις. Η τελική υλοποίηση ήταν μάλλον απλοϊκή, σε σημείο να ακυρώνεται το ενδιαφέρον που έκρυβαν οι προθέσεις. Η όλη σκέψη γύρω από την «κατασκευή» του βλέμματος, θα μπορούσε να φτάσει πολύ πιο δυναμικά και ξεβολευτικά στην πλατεία εάν δοκιμάζονταν σκηνοθετικές προτάσεις πιο απρόβλεπτες, πιο φρέσκες και ευφάνταστες. Εντέλει, πιο αποδομητικές (de-contsructive) επί της ουσίας.

Συμπέρασμα: πάντως, πέρα από τις όποιες ενστάσεις μου για το τελικό αποτέλεσμα, τέτοιου είδους προσπάθειες, μόνο σαν θετική παρουσία στα δρώμενα του τόπου τις βλέπω, γιατί, ακόμη και όταν δεν βρίσκουν στόχο, δημιουργούν με τον «αντί-λογό» τους τις «άλλες» προϋποθεσεις ανανέωσης, που τόσο έχει ανάγκη το θέατρό μας.
Αγγελιοφόρος της Κυριακής

23/9/2012