Διαβάζοντας το δεύτερο τεύχος του ανήσυχου διαδικτυακού περιοδικού ACT2mag, έπεσα επάνω σε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση ανάμεσα σε νέους καλλιτέχνες με θέμα την "πρωτοπορία" (avant garde), μια συζήτηση που είχε θέσεις, επιχειρήματα και ποικιλότητα, όπως αρμόζει άλλωστε στο ίδιο το θέμα, ένα θέμα μονίμως (και φυσιολογικά) ανοικτό και πολλαπλώς αμφισβητούμενο.
Με ερέθισμα, λοιπόν, αυτή την εποικοδομητική ανταλλαγή απόψεων, σκέφτηκα να προσθέσω κι εγώ στην κουβέντα ένα σύντομο υστερόγραφο, μια υπόθεση εργασίας.
Για χρόνια δεχόμασταν ως αδιαμφισβήτητη αλήθεια τη μεταφορά "όλος ο κόσμος μια σκηνή", την οποία ο ιδιοφυής Σαίξπηρ καταθέτει, διά στόματος του μελαγχολικού Ζακ, στο έργο του Όπως σας αρέσει. Και εξακολουθούμε να τη δεχόμαστε, μόνο που τώρα διερωτώμαι: μήπως χρειαζόμαστε, σχεδόν 400 χρόνια αργότερα, μια νέα (ανοίκεια) σκηνή για να στοχαστεί επάνω στη "σκηνή του κόσμου" και τους ρόλους που επιλέγουμε (ή αναγκαζόμαστε) να υποδυθούμε; Και το ρωτάω αυτό γιατί μπορεί το "σπίτι" του θεάτρου να ήταν πάντα "χτισμένο" κάπου ανάμεσα στο πρόσωπο και το προσωπείο, ανάμεσα σε ένα "εκεί και τότε" και ένα "εδώ και τώρα", όμως, οι διαφορές του σήμερα με το χτες είναι πλέον τεράστιες. Το χάσμα ολοένα και βαθαίνει. Πολλές από τις συγκρίσεις δεν αντέχουν πια. Τις έχει ξεπεράσει η ίδια η πραγματικότητα.
Βιώνουμε την απόλυτη παραδοξότητα. Από τη μια ζούμε μέσα σε ένα κόσμο πανταχόθεν συνδεδεμένο (connected) και από την άλλη, πανταχόθεν αποσυνδεδεμένο (dis-connected). Ζούμε στο σπίτι αποκομμένοι από τα πάντα και ταυτόχρονα συνδεδεμένοι με τα πάντα.
Η απόσταση ανάμεσα στα εντός και τα εκτός, τα αληθινά και τα πλασματικά, έπαψε πια να λειτουργεί με τη δυναμική και την καθαρότητα της (σαιξπηρικής) μεταφοράς. Με όρους σημειωτικής, οι σχέσεις του σημείου με τα πιθανά σημαινόμενά του έχουν αποκτήσει ιδιότητες γρίφου, σταυρόλεξου για λίγους λύτες.
Σκέφτομαι, για παράδειγμα, την κουλτούρα των selfie, μια κουλτούρα που έχει φέρει τα πάνω-κάτω στις σχέσεις εαυτού/άλλου, μια κουλτούρα που έχει μετατρέψει το υποκείμενο σε αντικείμενο θέασής του, μια κουλτούρα που σπρώχνει το άτομο να βλέπει τον εαυτό του έξω από αυτό, μια κουλτούρα αυτο-ικανοποίησης. Πρόσωπο και προσωπείο σε μια αλλόκοτη συσκευασία και προβληματική συνύπαρξη. Ένα πρόσωπο που ζητά εναγωνίως επιβεβαίωση της ύπαρξής του μέσα από τη διαδικτυακή διακίνηση της εικόνας του προς άγραν likes, τα οποία εφόσον δεν προκύψουν πολύ πιθανόν να μεθερμηνευτούν ως απόρριψη και να πληγώσουν, κυρίως τα νέα παιδιά (και την αυτοεκτίμησή τους) ή εφόσον προκύψουν μαζικά, να ενισχύσουν τον υφέρποντα ναρκισσισμό, δηλαδή το διακινούμενο είδωλο του προσώπου.
Με όλα αυτά κατά νου, αναρωτιέμαι τελικά: μήπως η "πρωτοπορία" (avant garde), ή αν προτιμάτε έναν πιο ήπιο και κάπως πιο ευανάγνωστο όρο, η "εναλλακτική σκηνή" (alternative), μη έχοντας πια πού αλλού να πάει, εννοώ μη έχοντας διαθέσιμους τους παραδοσιακούς εναλλακτικούς τ(ρ)όπους αντίδρασης (που ήταν συνήθως στο περιθώριο του κοινωνικού σώματος—βλ. Αρτώ, Ζαρί, καλλιτέχννες του γερμανικού καμπαρέ του μεσοπολέμου κ.λπ), θα μπορούσε να βρει τον "τ(ρ)όπο" της και τα ανοίκεια υλικά της κάπου ανάμεσα στις αντιφάσεις (αλλά και κρυμμένες δυνατότητες) αυτής της "τηλε-θεατρικής" μας, της "μετα-ουμανιστικής" μας επιβίωσης;
Και όταν λέω αντιφάσεις εννοώ και τις αντιφάσεις που η ίδια η πρωτοπορία/εναλλακτική σκηνή βιώνει και κακώς κρύβει τσάτρα πάτρα κάτω από το χαλί, από "φόβο" μην την κακολογήσουν για ιδρυματισμό, ενδοτικότητα, συμβιβασμό, υποχωρητικότητα κ.λπ. Το ζητούμενο δεν είναι η απόκρυψη αλλά το διαμετρικά αντίθετο: η ορατότητα. Και ορατότητα για μια τολμηρή πρωτοπορία σημαίνει ότι βρίσκει τρόπους και μετατρέπει σε θέμα και θέαμα τις ίδιες τις αντιφάσεις της. Δηλαδή, δεν φοβάται να παραδεχτεί και την "ήττα" της από το Σύστημα, μια ήττα η οποία, με αυτό τον τρόπο, μετατρέπεται σε μια (εν δυνάμει) "Νίκη".
Έχουμε ανάγκη να δούμε πιο καθαρά τις δυνάμεις που διαμορφώνουν τις σχέσεις μας (ως απλοί πολίτες, ως κριτικοί ή καλλιτέχνες) με τον κόσμο, ένα κόσμο που αισθανόμαστε ότι όσο πιο πολύ βελτιώνεται η τεχνολογία άλλο τόσο θα τον χάνουμε, άλλο τόσο αυτός θα απομακρύνεται, θα σκοτεινιάζει και θα γίνεται όλο και πιο δυσερμήνευτος.
Ο Σαίξπηρ ήταν σίγουρος (ή σχεδόν σίγουρος) ως προς την πραγματικότητα που ζούσε. Γι' αυτό είχε εκτόπισμα ο μεταφορικός του λόγος. Σήμερα όμως αυτή η μεταφορά κινδυνεύει να γίνει κυριολεξία, οπότε και το θέατρο, πολλώ δε μάλλον το θέατρο που φιλοδοξεί να πρωτοπορεί σε ένα κόσμο όπου η μόνη βιώσιμη πρωτοπορία είναι το ίδιο το Σύστημα, πρέπει να ξανασκεφτεί εκ βαθέων τα υλικά του, τόσο τα κατασκευαστικά/αισθητικά όσο και τα οντολογικά, τα ιδεολογικά και τα επικοινωνιακά.
