Περί ονόματος και ταυτότητας: Αφρικανο Αμερικανός ή Αφροαμερικανός

Τελικά ποιος όρος είναι ο σωστός (ή ο πιο αποδεκτός); Διαβάζοντας τα εκτενή ρεπορτάζ με αφορμή τη δολοφονία του Τζωρτζ Φλόυντ, είναι προφανές πως στη χώρα μας συνεχίζει να κυριαρχεί  ο όρος «Αφροαμερικανός».  Δεν είναι λάθος. Δεν είναι όμως και ο πολιτικά ορθότερος , καθώς εδώ και πολλά χρόνια, τουλάχιστο τριάντα, έχει αντικατασταθεί από τον όρο  African American (Αφρικανο Αμερικανός).

Θα μου πείτε, ποια η διαφορά; Εκ πρώτης όψεως, δεν υπάρχει. Τουλάχιστο για πολλούς χρήστες του. Υπάρχει όμως για τους μελετητές και γι’ αυτούς που ακόμη νιώθουν ανασφάλεια με το όνομα. Αυτοί μιλούν για το άδικο ψαλίδισμα της λέξης «Αφρικανός» [Αφρο-), ένα ψαλίδισμα που καταλήγει, σύμφωνα με την εκτίμησή τους, σε μια άνιση περιγραφική εικόνα, σε σύγκριση πάντοτε με το δεύτερο συνθετικό του όρου που εμφανίζεται πλήρες: «Αμερικανός». Όπως υπάρχουν Ελληνο Αμερικανοί, Ιταλο Αμερικανοί,  Κινεζο Αμερικανοί (με πλήρη λεκτική απόδοση του τόπου καταγωγής και του τόπου διαμονής--το γνωστό δίπολο  motherland/homeland), το ίδιο απαιτούν και αυτοί: να τους συνοδεύει ένας όρος που να υποδηλώνει  πλήρη εικόνα καταγωγής και κατάληξης: Αφρικανο Αμερικανοί.

Όσο και να ακούγονται κάπως «περίεργα» ή ακόμη και «τραβηγμένα από τα μαλλιά» όλα αυτά για κάποιον που δεν γνωρίζει, για τους μαύρους αφρικανικής καταγωγής που ζουν στην Αμερική το θέμα της ονοματολογίας ήταν και εξακολουθεί να είναι πάρα πολύ σημαντικό. Θα τολμούσα να πω, κυρίαρχο. Άλλωστε αρκεί μια ματιά στις σελίδες της ιστορίας τους για να διαπιστώσει κανείς του λόγου το αληθές.

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα φορτισμένη ιστορία  σε σημείο σχιζοφρένειας, όπως λένε οι μελετητές. Αν αναζητείτε από τον χώρο των τεχνών παραδείγματα και σας αρέσει το θέατρο διαβάστε το εκπληκτικό έργο της ΄Έντριαν Κένεντυ, «Η κουκουβάγια απαντά/ The Owl Answers, όπου πραγματεύεται αυτήν ακριβώς τη σχιζοφρένεια γύρω από το όνομα. Αν σας αρέσει το μυθιστόρημα, διαβάστε τον Αόρατο άνθρωπο του Ραλφ Έλισον. Αν σας αρέσει η ποίηση διαβάστε τον Λάνγκστον Χιούζ. Αν σας αρέσει ο πολιτικός λόγος διαβάστε τον Nτιμπόι και τον Λοκ.

Είναι γνωστό πως κατά τη μεταφορά των δούλων από τη Δυτική Αφρική (από όπου προέρχεται το 80.9 %--κυρίως Νιγηρία) στη Νότια και Βόρεια Αμερική (κυρίως στη  Βιρτζίνια)  ήταν σύνηθες να τους δίνεται κάποιο δυτικότροπο όνομα εν πλω ή άμα τη αφίξει τους στον Νέο Κόσμο. Ήταν μια πρώτη αποκοπή τους από τη γενέθλια γη. Το «πρώτο πέρασμα» όπως το ονομάζουν οι μαύροι ιστορικοί ( The first passage).

Έκτοτε αρχίζει μια τρελή οδύσσεια αυτό-προσδιορισμού που συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Στην αρχή συναντούμε τον όρο Νέγρος (μετάφραση από το ισπανικό negro=μαύρος)— Negroid. Μολονότι δεν έχει εγκαταλειφθεί θεωρείται από πολλούς προσβλητικός.

Λίγο αργότερα, το 1619, έχουμε την πρώτη καταγραφή της λέξης Negars και μετέπειτα Nigger, αλλά και  Niggur που σημαίνει αράπης—όρος ρατσιστικός, προσαρμογή του λατινικού  niger. Την ονομασία αυτή την χρησιμοποιούν σήμερα μεταξύ τους οι Αφρικανο Αμερικανοί. Είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στις ομάδες του περιθωρίου όπως και  στη μουσική ραπ και χιπ χοπ. Χρήση από οποιοδήποτε άλλο εκτός της μαύρης κοινότητας εκλαμβάνεται ως μεγάλη προσβολή. Πολλές φορές τη συναντούμε στα αγγλικά με τον ευφημισμό N-word (η λέξη Ν).

 Μετά ακολουθεί ο όρος colored people (έγχρωμοι), μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα, για να αντικατασταθεί, στην ανήσυχη δεκαετία του 1960, από τη λέξη μαύρος, όρος που αναφέρεται γενικά στους πληθυσμούς από την Αφρική με μαύρο δέρμα. Σε μελέτες και επίσημα έγγραφα συνήθως αποφεύγεται, γιατί έχει μια τεράστια γκάμα εθνοτικών και πολιτιστικών αναφορών που πιο πολύ προκαλούν σύγχυση παρά βοηθούν στην καλύτερη μελέτη του λαού αυτού.

Επίσης, να σημειώσουμε ως σχετικό με το παραπάνω το ότι από την αρχή το μαύρο χρώμα θα ταυτιστεί με μια σειρά από αρνητικά στερεότυπα, όπως του τεμπέλη, του βιαστή, του πανούργου, του εγκληματία, του επικίνδυνου, του βλάκα και του φυλετικά υποδεέστερου, δημιουργώντας έτσι ένα έντονο σύμπλεγμα  κατωτερότητας ανάμεσα στους μαύρους, πολλοί από τους οποίους, κυρίως επώνυμοι,  θα προσπαθήσουν να απαλλαγούν από το «στίγμα» του χρώματος του δέρματός τους (κορυφαίο παράδειγμα, ο Μάικλ Τζάκσον).

Στην αντίπερα όχθη, συναντούμε τον «υπερήφανο» Τζέιμς Μπράουν ο οποίος τραγουδά στα ανήσυχα  60s  το "Say it Loud/ I am black and I am proud". Είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί ψηφίστηκε από τους ομοεθνείς του ως η σημαντικότερη προσωπικότητα στην ιστορία των μαύρων της Αμερικής. Την εποχή της κυριαρχίας του στη μουσική σκηνή, θα κυριαρχήσει παράλληλα και ένας άλλος όρος  Soul people, για να ακολουθήσει  το Αfroamerican και τέλος το  African American, όρος που υποδηλώνει τα άτομα των οποίων οι ρίζες  οδηγούν πίσω στο δουλεμπόριο του 17^ου και 18^ου αιώνα. Δεν χρησιμοποιείται για τους άλλους μαύρους της Καραϊβικής ή της Κεντρικής και Νότιας Αμερικής.

Γενικά, η ιστορία του ονόματος  στην κουλτούρα των Αφρικανο Αμερικανών είναι πολύ μπλεγμένη, φορτισμένη, ενίοτε αλλοπρόσαλλη και ιδιαίτερα πολιτικοποιημένη. Για παράδειγμα, πολλοί Αφρικανο Αμερικανοί  κατέφυγαν (και καταφεύγουν) στο γράμμα Χ αντί επιθέτου, για να δείξουν ότι αναζητούν ακόμη την ταυτότητά τους πέρα από τα όρια της Αμερικής  και το αποκλειστικό αφήγημα του αμερικανισμού (βλ. Malcolm X).

Όπως επίσης δεν είναι τυχαίο που σε στιγμές κρίσης και έντονων κοινωνικών αντιπαραθέσεων πολλοί μαύροι  εγκαταλείπουν τα δυτικά τους ονόματα και  ασπάζονται εν γένει αφρικανοκεντρικά για να δηλώσουν τις αποστάσεις τους από την κυρίαρχη λευκή κουλτούρα. Να θυμίσω ως πολύ ενδεικτική την περίπτωση του πυγμάχου Μωχάμεντ Άλι, ο οποίος είχε αλλάξει το αγγλικό όνομά του (το 1966) και πριν αρχίσει ο μεγάλος αγώνας με τον Τέρελ  χοροπηδούσε με το γνωστό του στυλ γύρω από το ρίνγκ φωνάζοντας στο λευκό πλήθος what’s my name? (πώς με λένε;), προφανώς για να το αναγκάσει να απαντήσει «Άλι», δηλαδή να αναγνωρίσει διά βοής τη νέα του ταυτότητα, το πέρασμά του από το όνομα του δούλου (Κάσιους Κλέυ) στο όνομα του νέου ανθρώπου (Μωχάμεντ Άλι), αλλαγή που ούτε ο Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ δεν ενέκρινε τότε, συμβουλεύοντάς τον να μιλά λιγότερο και να πυγμαχεί περισσότερο.

Μωχάμεντ Άλι, για πολλούς ο μεγαλύτερος πυγμάχος όλων των εποχών

Με όλα τούτα υπόψη, και πολλά άλλα που δεν είναι της παρούσης να αναφέρουμε, είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς γιατί το κυρίαρχο θέμα στο σύνολο σχεδόν της Αφρικανο Αμερικανικής λογοτεχνίας ήταν και εξακολουθεί να είναι η ταυτότητα «Ποιος είμαι»;  Όπως λέει και η σπουδαία Μάγια Αγγέλου, έχει σημασία το όνομα γιατί "κανείς δεν μπορεί να ξέρει πού πηγαίνει εάν δεν ξέρει πρώτα πού ήταν και πώς έφτασε ως εδώ".

Στο θέατρο παραπέμπω, μεταξύ άλλων, σε ένα από τους σημαντικότερους εκφραστές του αφρικανο αμερικανισμού, τον Ιμάμου Αμίρι Μπαράκα –όνομα που πήρε από τα σουαχίλι και σημαίνει «ευλογημένος βασιλιάς» (το αρχικό αγγλικό του όνομα: Λέροϊ Τζόουνς), και το έργο του Dutchman (Ολλανδός, το όνομα του ολλανδικού πλοίου που μετέφερε δούλους από τη Νιγηρία στις Ανατολικές Ακτές της Αμερικής).

Δεν ξεχνώ επίσης να αναφέρω και μία από τις σημαντικότερες παγκοσμίως (sic) γυναικείες φωνές στο θέατρο, τη Σούζαν Λόρι Παρκς, αλλά  και την επίσης σημαντική Λυν Νότειτζ, και τις πολύ πρόσφατες έγχρωμες παρουσίες που αξίζουν της προσοχής μας, Κατόρι Χωλ, Γιοσλίν Μπιό, μεταξύ άλλων, τις οποίες απασχολεί αυτό που σύντομα συζητήσαμε εδώ: το όνομα και η ταυτότητα.