Αναπάντητες ερωτήσεις για τις τέχνες και την πραγματικότητα του 21ου αιώνα

Έχοντας γυρίσει την πλάτη στις απόλυτες απαντήσεις του θετικιστή 19^ου αιώνα--που όρισαν εν πολλοίς και την πορεία του 20ού --, ο 21^ος αιώνας, με λιγότερες βεβαιότητες στις αποσκευές του,  δίνει τον δικό του αγώνα να ορίσει ξανά την έννοια του «πραγματικού» σε όλα τα επίπεδα: εθνικά, προσωπικά, καλλιτεχνικά. Στην προσπάθειά του αυτή  επιστρέφει μοιραία στα ίδια βασικά ερωτήματα, αναζητώντας τις δικές του απαντήσεις που να συνάδουν με τις αλλαγές που σημειώνονται στον ευρύτερο κοινωνικό και καλλιτεχνικό χώρο.  

Ξανά από την αρχή, λοιπόν: Τι είναι είδος; Τι είναι φύλο; Τι είναι θέατρο; Τι είναι δημιουργία; Τι είναι αυθεντικότητα; Τι είναι αναπαράσταση; Τι είναι όριο; Τι είναι ανεκτικότητα; Τι είναι ιστορία;

Όλα αυτά και πολλαπλάσια άλλα ερωτήματα μπαίνουν και πάλι στη συζήτηση. Η ιστορία του κόσμου και των τεχνών του ξαναγράφεται και καθώς ξαναγράφεται εννοείται ότι πολλαπλασιάζονται και τα θέματα που ζητούν πεισματικά  απάντηση.

Στις παρακάτω σελίδες προσπάθησα να συγκεντρώσω  από διάφορες πηγές τις ερωτήσεις που κυριαρχούν σήμερα στις συζητήσεις που αφορούν το θέατρο και τον πολιτισμό γενικότερα. Ερωτήσεις που, όπως θα δείτε,  δεν υποστηρίζονται από κάποια απάντηση, γιατί καμιά απάντηση δεν είναι τόσο περιεκτική ώστε να αποκλείει άλλες απαντήσεις.  Απλώς η απαρίθμησή τους μας δίνει μια, θέλω να πιστεύω, περιεκτική εικόνα  της  πολυσύνθετης φυσιογνωμίας  της πραγματικότητας που σήμερα όλοι βιώνουμε.  

Ορίστε, λοιπόν, τα πιο δημοφιλή ερωτήματα που θέτουν οι μελετητές του σύγχρονου πολιτισμού.

Το αίνιγμα του «πραγματικού»

·         Με ποιο τρόπο οι αναπαραστάσεις, θεατρικές, τηλεοπτικές, κινηματογραφικές κ.λπ, καθρεφτίζουν, αναπαράγουν και δημιουργούν την άποψή μας περί του πραγματικού;

·         Με ποιο τρόπο (και πού) οι απόψεις μας περί του πραγματικού καθώς και οι ποικιλοτρόπως προβαλλόμενες αναπαραστάσεις τέμνονται;

·         Τι ρόλο παίζουν οι στρεβλώσεις, οι κακοποιήσεις, οι παραχαράξεις,  οι αοριστίες και οι γενικότητες στην κατασκευή/διαμόρφωση και προβολή αναπαραστάσεων της πραγματικότητας και στις απόψεις που έχει ο κόσμος για την πραγματικότητα και τα συνθετικά της υλικά;

Περί δύναμης και νομιμοποίησης

·         Τι διακυβεύεται στη «μάχη» των αναπαραστάσεων;

·         Ποια η σχέση ανάμεσα στη δύναμη, την πραγματικότητα και την τελική φυσιογνωμία της αναπαράστασης;

·        Διαμέσου ποιων διαδικασιών οι αναπαραστάσεις νομιμοποιούνται και γίνονται κανόνας;

·         Πώς η αίσθηση του ανήκειν και της ταυτότητας διαμορφώνονται (συχνά επιβάλλονται) από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τους θεσμούς και την καλλιτεχνική δημιουργία;

·         Πώς διαμορφώνονται (και ελίσσονται) τα νήματα της δύναμης και των αναγκών της νομιμοποίησης μέσα σε αυτά τα πλαίσια;

·         Πώς αξιολογούνται οι αναπαραστάσεις του εαυτού, του "Εγώ";

·         Πώς είθισται να διαχειριζόμαστε τις στρεβλές αναπαραστάσεις;

·         Ποιος αναλαμβάνει να μας πει τι είναι πραγματικό; Και γιατί αναλαμβάνει;

·         Τι μέτρα αξιολόγησης πρέπει να χρησιμοποιούνται στον καθορισμό του πραγματικού; Ή δεν μπορεί να υπάρχουν μέτρα γιατί ακυρώνουν τη λογική της σχετικότητας;

Περί επαναστατικών/ανατρεπτικών αναπαραστάσεων

·         Πώς οι εικόνες και οι ιδέες μεταλλάσσονται  σε δράση;

·         Ποιος ο ρόλος της αναπαράστασης στον πολιτικό ακτιβισμό, στον θρησκευτικό προσηλυτισμό και στα κινήματα αμφισβήτησης;

·         Πώς οι αναπαραστάσεις υποδαυλίζουν τη μεταμόρφωση και προκαλούν την αλλαγή; Και το αντίθετο: Πώς οι αναπαραστάσεις αναστέλλουν τέτοιες προσπάθειες;

·         Πώς αντικρούονται και αμφισβητούνται αυτές οι αναπαραστάσεις;

·         Ποιοι χώροι φιλοξενούν τέτοιες αμφισβητήσεις;  Ένας χώρος συστημικός λ.χ. μπορεί να τις φιλοξενήσει χωρίς να τις ακυρώσει ή να τις αποδυναμώσει;

Απορίες γύρω από το  αυθεντικό, το αρχικό, το πραγματικό

·         Σε ένα κόσμο (ανα)παραγωγικών διαδικασιών και ομοιωμάτων, ποιο είναι το νόημα και η αξία της όποιας αυθεντικότητας;

·         Ποιοι παράγοντες και θεσμοί πυροδοτούν την αναζήτηση της τέλειας (και τελικής) αναπαράστασης στις τέχνες και στις επιστήμες;

·         Πώς οι νέες τεχνολογίες αναπροσαρμόζουν/επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την αυθεντία και τον ειδικό;

·         Οι στρεβλώσεις της πραγματικότητας είναι αναπόφευκτες  ή απλές επιλογές;

·         Ποιοι είναι οι πιθανοί παράγοντες της στρέβλωσης;

·         Η επιστροφή του «αντιπροσωπευτικού» στις σύγχρονες αναπαραστάσεις (θεατρικές και μη) τι μας αποκαλύπτει σε ό,τι αφορά τις αντιλήψεις μας για το πραγματικό;

Ο γρίφος της πρωτοτυπίας (Originality)

·         Ποια η σχέση του Αρχικού και του πρωτότυπου;

·         Με ποιο τρόπο οι νέες αντιλήψεις μας περί πρωτοτυπίας (originality) επαναπροσδιορίζουν και την κατανόησή μας για την αυθεντία;

·         Σε μια εποχή που τη χαρακτηρίζει το παστίς και το κολάζ, πώς αξιολογείται η πρωτοτυπία στο θέατρο και στις τέχνες γενικότερα;

·         Δεδομένης της κυριαρχίας των σειρών, των σίκουελ, των  remakes and remixes, μήπως γινόμαστε μάρτυρες του "τέλους" της δημιουργικότητας και της κάθε έννοιας πρωτοτυπίας;

·         Πώς ορίζονται, πώς αναγνωρίζονται και πώς αξιολογούνται  σήμερα οι πλαγιαρισμοί, οι παραχαράξεις, οι κλοπές;

·         Σε μια εποχή αναπαραγωγής έργων, τι  βάρος φέρει η όποια υπογραφή σε αυτές τις νέες μορφές αναπαράστασης;

Η μάχη των εικόνων

·         Πώς οι εικόνες  μεταμορφώνονται σε είδωλα (icons)?

·         Πώς οι εικόνες καθρεφτίζουν την πραγματικότητα; Πώς αποδομούν την πραγματικότητα; Πώς την προωθούν/διαμορφώνουν;

·         Πώς αναπαρίστανται οι πολλές πραγματικότητες μέσω των εικόνων;

·         Πώς συλλαμβάνει κάποιος τις αναφυόμενες πραγματικότητες μέσω των εικόνων;

·         Με ποιο τρόπο αξιολογούνται ανταγωνιστικές (εικονικές) πραγματικότητες;  Ποια αξιολογικά μέτρα χρησιμοποιούνται;

·         Τι μας αποκαλύπτουν γύρω από τις απόψεις μας περί του πραγματικού οι υβριδικές εικόνες, οι εικόνες  μπρικολάζ και  παστίς;

 Ερωτήσεις για το είναι, το γίγνεσθαι και την επιτέλεση του αισθητικού

·         Ποιες συνθήκες και επιλογές θα πολλαπλασίαζαν τις προϋποθέσεις αισθητικοποίησης της πολιτικής;

·         Πώς λειτουργούν και πώς αντιμετωπίζονται αυτές οι συνθήκες σήμερα;

·         Ποιος ο ρόλος των μαικήνων και προστατών των τεχνών σήμερα;

·         Μήπως πρέπει να γραφτεί εκ νέου η ιστορία της πολιτικοποίησης της τέχνης (και του θεάτρου); Κι αν ναι, πώς; Με βάση ποιο μοντέλο;

·         Τι δείχνει η ιστορία και η πρακτική του curating γύρω από τις σχέσεις θεάτρου (τέχνης γενικά) και πολιτικής;

·         Τι μας αποκαλύπτει η δομή, η οργάνωση και η λειτουργία των Σχολών Καλών Τεχνών γύρω από τις σχέσεις πολιτικής και τεχνών;

·         Ποιοι παράγοντες διαμορφώνουν και ενημερώνουν την ανάπτυξη μιας πολιτικής οικονομίας αναπαραστάσεων;

·         Πότε και πώς θα μπορούσαν να ερμηνευτούν  οι αναπαραστάσεις ως πολιτική χειρονομία;

Ερωτήσεις περί τεχνολογίας και καλλιτεχνικής πρακτικής

·         Με ποιο τρόπο οι νέες τεχνολογίες κατανάλωσης και διασποράς αναπαραστάσεων μας οδηγούν να ξανασκεφτούμε την έννοια Θέατρο/Τέχνη;

·         Πώς εμπορευματοποιείται η τέχνη μέσω των ΜΜΕ;

·         Πώς οι νέες τεχνολογίες διαμορφώνουν και διαμορφώνονται μέσω της εμπορευματοποίησης της τέχνης;

·         Πώς οι νέες τεχνολογίες επαναπροσδιορίζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τη φαντασία;

·         Πώς άλλαξε η σχέση ανάμεσα στην τεχνολογία και την καλλιτεχνική πρακτική  σήμερα; Ποιος οδηγεί; 

Ερωτήσεις περί δημιουργίας και κριτικής

·         Πώς μπορεί η τέχνη να αντιμετωπιστεί και ως μια μορφή κριτικής;

·         Μπορεί η δημιουργικότητα να χαρτογραφηθεί (και να εκλογικευτεί);

·         Τι νέα μοντέλα δημιουργικότητας προσφέρονται ώστε να συλλάβουν τον τρόπο που η πραγματικότητα μεταμορφώνεται κάτω από ισχυρή επίδραση των υπό κυκλοφορία αναπαραστάσεων και πώς οι αναπαραστάσεις μεταμορφώνονται από τη δύναμη της πραγματικότητας;

·         Μπορεί η δημιουργικότητα να εκληφθεί ως κριτική; Κι αν ναι, πώς;

·         Πώς οι ψηφιακές και εικονικές αναπαραστάσεις μας οδηγούν να  ξανασκεφτούμε και να επαναπροσδιορίσουμε την έννοια της δημιουργικότητας;

·         Ποιοι ορίζοντες, ποιες νέες μεταφορές και  ποιοι νέοι τρόποι  επανασημασιολόγησης και επαναξιολόγησης της ζωής και της εμπειρίας γεννιούνται τώρα, μέσα στις συνθήκες της νέας οικονομίας και των αρχών του διαφαινόμενου μετα-μεταμοντερνισμού;

Εν κατακλείδι

Ερωτήσεις, απορίες, ατελείωτα ατελή κεφάλαια  που αφορούν τη σύσταση ενός κόσμου που πιο πολύ «φαίνεται» παρά  «είναι». Ενός κόσμου όπου γίνονται ολοένα και πιο δυσδιάκριτα τα όρια που χωρίζουν είδη, έθνη, ταυτότητες, πρωτοπορίες, συμβατικότητες, αυθεντικότητες και ομοιώματα.

Οι πάλαι ποτέ ανήσυχες σχέσεις των αντιμαχόμενων πλευρών συγκλίνουν ολοένα και πιο πολύ. Και αυτή η σύγκλιση δικαίως προκαλεί απορίες. Ξενίζει. Ποιους εξυπηρετεί, άραγε; 

Ακόμη: Όλη αυτή η αμφισβήτηση των παλιών σχημάτων θέτει επιτακτικά και το ερώτημα: Καθετί νέο είναι εκ των πραγμάτων και καλύτερο από  το παλιό; Ή απλώς υπερέχει μόνο ημερολογιακά; Μήπως τελικά το νέο για να δείξει ότι είναι ποιοτικά καλύτερο πρέπει πρώτα να παλιώσει, δηλαδή να αποβάλει τη νεότητά του;

Ζούμε στην εποχή της απουσίας της μίας αλήθειας, οπότε ο καθένας από μας δίνει τις απαντήσεις που πρεσβεύει (και με τις οποίες βολεύεται). Κατά πόσο αυτό είναι επικίνδυνο ή όχι το τέντωμα του χρόνου θα  δείξει. Για την ώρα υμνολογούμε την καταστροφή των ελεγκτικών κέντρων της παράδοσης και του μοντερνισμού ειδικότερα. Και οι παραπάνω ερωτήσεις περίπου γύρω από αυτή την καταστροφή στροβιλίζονται.