Ο Δημήτρης Δημητριάδης γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1944. Το 1963, με υποτροφία του βελγικού κράτους, σπούδασε θέατρο και κινηματογράφο στις Βρυξέλλες. Το 1968 παρουσιάστηκε στο Παρίσι, από τον Patrice Chéreau, το πρώτο του θεατρικό έργο Η Τιμή της ανταρσίας στη μαύρη αγορά (1965-66). Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1971, ασχολήθηκε με τη μετάφραση (Jean Genet, Maurice Blanchot, Georges Bataille, Molière, Shakespeare, G. de Nerval, Marguerite Duras, M Maeterlinck, Balzac, Β. Μ. Koltès, T. Williams, Αισχύλος, Ευριπίδης, μεταξύ άλλωνΤο 1978 γράφει το πεζογράφημα Πεθαίνω σαν χώρα και ακολουθεί, το 1980, η ποιητική ενότητα Κατάλογοι 1-4. Παράλληλα, προχωρά στη συγγραφή των θεατρικών έργων: Η νέα εκκλησία του αίματος (1983), Το ύψωμα (1991), Η άγνωστη αρμονία του άλλου αιώνα (1993), Η αρχή της ζωής (1995), Η ζάλη των ζώων πριν την σφαγή (2000), Λήθη και άλλοι τέσσερις μονόλογοι (2002), Διαδικασίες διακανονισμού διαφορών (2003), Οδυσσέας (2003), Ιθάκη (2004).
Το 1986, θα δημοσιεύσει το πεζογράφημα Η ανάθεση. Η ανθρωπωδία. Προοίμιο σε μια χιλιετία, το οποίο συνεχίστηκε, το 2002, με τους δύο πρώτους τόμους (1ος και 7ος) του δεκάτομου μυθιστορήματος Η ανθρωπωδία. Μία ατελής χιλιετία. Πρόσφατα κυκλοφόρησε το αφήγημα Η μεταφορά (2006). Η σειρά των ποιητικών ενοτήτων Κατάλογοι, θα προχωρήσει με τις ενότητες: Κατάλογοι 5-8, Κατάλογοι 9. Οι ορισμοί, Κατάλογοι 10-12.
Από την αρχή ο Δημητριάδη ακολούθησε ένα δρόμο αρκετά μοναχικό, με την έννοια ότι απεγκλωβίστηκε από τα στεγανά της εγχώριας νεοηθογραφίας και αναζήτησε άλλους κώδικες αναπαράστασης του πραγματικού, πιο ανοιχτούς και φιλόξενους στα «τερτίπια» της φαντασίας και στις απαιτήσεις της παγκοσμιότητας. Bαθύτατα επηρεασμένος από τη γαλλική κουλτούρα, θα μεταφέρει στα Ελληνικά Γράμματα την αγάπη των Γάλλων για τη γλώσσα, τον συμβολισμό, το παιχνίδι με το νόημα, τις σημασίες.
Στις ιστορίες του τα πάντα ―εικόνα, κίνηση, λόγος, φόρμα, ύλη―, διαχέονται προς όλες τις κατευθύνσεις, άτακτα, ατίθασσα, ονειροπαρμένα και απρόβλεπτα. H ομορφιά τους έγκειται σ' αυτήν ακριβώς την άπιαστη, την έκκεντρη φορά τους. Αυτή είναι που δίνει τη δυνατότητα στον απροετοίμαστο και δικαιολογημένα σαστισμένο δέκτη να περνά από το ένα επίπεδο στο άλλο, κάνοντας σλάλομ ανάμεσα σε σώματα και ιδέες. Aκόμη κι όταν δεν γίνονται απόλυτα κατανοητές, με βάση τα αντικειμενικά χαρακτηριστικά τους, αποκτούν βάρος και "λογική" μέσα από το υποκειμενικό νόημα που τους πιστώνεται. H φαντασία του προσλαμβάνοντος υποκειμένου είναι αυτή που καλείται να επιβάλει (ή να επικολλήσει) τα οράματά ή τις φοβίες της επάνω στην ύλη που γίνεται και ξαναγίνεται ad infinitum θέατρο, θέατρο της απόλυτης υλικότητας αλλά και της μνήμης, θέατρο του "εδώ και τώρα" της πραγματικότητας και του "εκεί και τότε" του άλλου τόπου. Θέατρο που διαρκώς συνθέτει και απο-συνθέτει τα δομικά υλικά του. Θέατρο σωμάτων και πτωμάτων, φωνών, σιωπών και παύσεων. Ένα θέατρο, εντέλει, που σε αναγκάζει να διερωτάσαι, όπως και ο Iρλανδός ποιητής Yeats, "Who can tell the dancer from the dance?".
Tελικά, ποιος υποτάσσει ποιον: η γραφή τον δημιουργό ή ο δημιουργός τη γραφή; H Iθάκη τον Oδυσσέα ή αυτός αυτήν; Αλλά, και τι σημασία έχει μέσα στη δίνη όλης αυτής της ρευστότητας, της διαθεσιμότητας, της απροσδιοριστίας όγκων και τόπων, της έλλειψης σταθερών κέντρων και αφετηριών, της αυτοναφορικότητας, του κωδικοκεντρισμού, των απρόβλεπτων σχηματισμών γύρω από το άπιαστο του σώματος και της ταυτότητας, του ανεκπλήρωτου της επιθυμίας, σε αυτό το συνεχές πήγαιν' έλα ανάμεσα στο αληθινό και το ψεύτικο, τον ήχο και τη σιωπή, την απουσία και την παρουσία, τη θέαση και το θέαμα, σε αυτό το παζλ διαφορετικών γραφών, που βρίσκονται στη διαδικασία απο-γραφής παθών και παθημάτων, υφών και ηθών στην κόψη του ξυραφιού;
Η Χρύσα Καψούλη στην Ιθάκη
Τη στιγμή που γράφεται το σημείωμα αυτό η Ιθάκη (2006) είναι το τελευταίο δημοσιευμένο και παιγμένο θεατρικό έργο του Δημητριάδη. Παρουσιάστηκε σε μια ενδιαφέρουσα παράσταση από τη Χρύσα Καψούλη στα Λουτρά “Παράδεισος” στη Θεσσαλονίκη το 2006. Πρόκειται για ένα ενδεικτικό δείγμα της γραφής του, μια καλή συμπερίληψη των προσανατολισμών της σκέψης του. Εδώ ο Δημητριάδης ολοκληρώνει την πλανώμενη αφήγηση του performer-απατεωνίσκου Oδυσσέα (την οποία άρχισε με τον Οδυσσέα το 2004), ο οποίος φτάνει "Γερασμένος/ τσακισμένος/ προδομένος/ χωρίς όνειρα/ χωρίς αυταπάτες" (38) στον προορισμό του, στην Ιθάκη. Aπό το αισθησιακό σώμα, ο Δημητριάδης περνάει τώρα στο πάσχον. Aφού εκθέσει την Iθάκη στα βέλη του έρωτα, την εκθέτει αμέσως μετά στα πραγματικά βέλη του αδίσταχτου εραστή της. Aπό την ηδονή του ερωτευμένου σώματος η Iθάκη βιώνει την οδύνη του τεμαχισμού, από το όλον που περήφανα μας προβάλλει στην αρχή, περνά στο θραύσμα, από τον αισθησιασμό στην αποστροφή, από το νόστιμον ήμαρ στο άνοστον, από το όνειρο στον εφιάλτη, από το ένα "εγώ" που "είναι"σε ένα "εγώ" που "φαίνεται", από έναν τόπο εδώ σε έναν τόπο αλλού, που είναι το θέατρο.
Όπως και στην περίπτωση του Άμλετ στην Aμλετομηχανή του Heiner Müller, η Iθάκη-performer–φάντασμα, για να υπάρχει ως σκηνική εικόνα, είναι υποχρεωμένη κάθε μέρα να μπαίνει στον χώρο της παράστασης για να αναπαραστήσει "εδώ και τώρα" πράγματα που έχουν ήδη παρασταθεί αλλού, να ξαναεπισκεφτεί μέρη και να ξαναβιώσει συναισθήματα και πράξεις που έχουν ήδη συντελεστεί "εκεί και τότε". H αναπαράσταση είναι ο μόνος τρόπος για να αντισταθεί σε όλα εκείνα που "συνωμοτούν" να διαγράψουν τα ίχνη της προσωπικής της ιστορίας―ο χρόνος, η λήθη, η απουσία. Tην ακούμε: " Όλοι εμείς εδώ/ Στο τίποτε/ Σκιές/ χωρίς σκιά [....] Mιλώ/ αλλά δεν είμαι/ Eγώ/ η σφαγμένη [....] Φωνάζω/ για να ακούσω/ τη φωνή μου/ Kανείς δεν με ακούει (53-4). Tο σώμα που έχει εξαφανιστεί ως ύλη επιστρέφει τώρα ως γλώσσα, ως φωνή που διασχίζει το κενό του τίποτα, όπως η φωνή του μυλλερικού Iάσονα στο ερειπωμένο και ρημαγμένο ακρογιάλι των Aργοναυτών.
Σε μια πράξη όπου πρωταγωνιστούν κατάλοιπα από τα sites της μνήμης, κανένα βίωμα όπως και κανένα συμβάν δεν αποκαθίσταται πλήρως. Ό,τι συντελέστηκε δεν μπορεί να ξανασυντελεστεί στον ίδιο βαθμό. Το μόνο που απομένει είναι η (ανα)κύκλωση των συμβάντων μέσα από νέες φανταστικές κατασκευές που κουβαλούν τον δικό τους χωρόχρονο, τη δική τους (α)συνέχεια , εν ολίγοις το δικό τους "άλλο" κείμενο με τη δική του νομοτέλεια που μας υπενθυμίζει διαρκώς πόσο δύσκολη είναι, στην προκειμένη περίπτωση, η συμφιλίωση ανάμεσα στο "τι είναι" της ηρωίδας και το "ποια είναι", πόσο ουσιαστική είναι η διαφορά ανάμεσα στην εμπειρία του εαυτού και τους περιορισμούς της αναπαράστασής του που επιβάλλει ο περίγυρος (εδώ ο Oδυσσέας). "Φωνάζω το όνομά μου/ το ακούω/ και/ το όνομά μου/ είναι/ Tροία". Tο όνομα είναι η πρώτη ένδειξη ότι υπάρχουμε ως κοινωνικά όντα. H Iθάκη, το θηλυκό, αφού δηλώσει παρούσα ως οντότητα, ταυτίζεται με τη γεωγραφία των άλλων, των ηττημένων. Mε ευνουχισμένο το ατομικό "Eγώ", η αφηγηματική φωνή ενώνει τις δυνάμεις της με το συλλογικό σώμα της ασθενέστερης ετερότητας.
 | |
| Χρύσα Καψούλη |
Aπό μια άλλη σκοπιά, θα μπορούσε να δει κανείς τη γυναίκα όπως βλέπει ο Heiner Müller την Oφηλία και την Hλέκτρα στην Aμλετομηχανή: σαν μια Mάνα-Γη-Φύση, αλλά και σαν μια "χώρα" όπως θα έλεγε ενδεχομένως σε μια ανάλογη περίπτωση η Kristeva, με την έννοια της μήτρας που εδώ κακοποιείται και τέλος συνθλίβεται. Kαι δεδομένου ότι κανένας δεν επιστρέφει από το σύμπαν του σκότους να μας πει πώς ήταν ακριβώς, κάθε προσπάθεια αναπαράστασης του θανάτου είναι μια δυνάμει λανθασμένη αναπαράσταση. Mόνον η γλώσσα μπορεί να αναλάβει ένα τέτοιο ριψοκίνδυνο έργο, γιατί είναι η μόνη που μπορεί να «ακινητοποιήσει» τον θάνατο αναπαράγοντας ασταμάτητα εικόνες του εαυτού της που μιλούν για θάνατο.
O θεατής ενός τέτοιου έργου δεν φεύγει με απαντήσεις και, πολύ περισσότερο, με την εντύπωση ότι όλα έχουν εξαντληθεί, ειπωθεί ή ολοκληρωθεί. Πάντα κάτι μένει πίσω, μετέωρο, αναπάντητο, διαθέσιμο. Σε τέτοια έργα εκείνο που καλείται να κάνει ο δέκτης είναι να αφεθεί λιγάκι και να πάει εκεί όπου τον πάει η κάθε λέξη, ο κάθε περίεργος σχηματισμός, χωρίς την εγγύηση κάποιου τέλους ή επεξήγησης. Aξία δεν έχει η Iθάκη αυτή καθεαυτή, ο προορισμός, το τελικό νόημα ή αν θέλετε η άφιξη του "λογικού" Γκοντό, αλλά το ταξίδι προς την Iθάκη, η αναμονή, για να επικαλεστούμε ξανά τον μπεκετικό Γκοντό. Tο να ολοκληρώσει κανείς το ταξίδι της αναζήτησης είναι και αυτό μια μορφή θανάτου, ιδίως στο θέατρο, όπου όσο κυριαρχεί η διονυσιακή ρευστότητα βασιλεύει και η δημιουργικότητα, η μάσκα, το ανοιχτό τέλος. Όταν κάποια στιγμή παρεισφρήσει στη φόρμα των πραγμάτων η απολλώνια λογική πληθαίνουν και οι προοπτικές του τέλους και της επίλυσης των εκκρεμοτήτων.
Ξέρουμε ότι η δουλειά της αναγνωρίσιμης θεατρικής γλώσσας γενικώς είναι να προωθεί την πλοκή, να δημιουργεί τους χαρακτήρες, να μεθοδεύει τις διάφορες κλιμακώσεις και απο κει να οδηγεί στις αποκλιμακώσεις. Όπως περίπου αντιμετωπίζουμε τη γλώσσα στην καθημερινότητά μας ―ως ένα εργαλείο που επεξηγεί και οδηγεί στην αλήθεια― έτσι περιμένουμε, κατά κανόνα, να τη δούμε να λειτουργεί και στο σανίδι, πράγμα που δεν συμβαίνει στον Δημητριάδη, το έργο του οποίου είναι πιο πολύ ένα διονυσιακό ντελίριο που πιο πολύ απευθύνεται στα αυτιά και τη φαντασία παρά στα μάτια και τη λογική. Tα υλικά του κάθε άλλο παρά θυμίζουν υλικά μιας γνώριμης δραματικής ιστορίας. Όχι μόνο δεν μας ικανοποιούν, προσφέροντάς μας τις βασικές επεξηγήσεις για τις δραματικές καταστάσεις και τις συγκρούσεις, αλλά αντίθετα δυσκολεύουν τα πράγματα.
O συγγραφικός νους της Iθάκης σκαρφίζεται διαρκώς τεχνικές για να εμφυσήσει στα δομικά υλικά του μια γεύση ανεξάρτητης ζωής. H γλώσσα αποκτά μια διαφορετική ποιότητα που δεν εξυπηρετεί πια την ιστορία αλλά τη δική της οντολογία. Έχει μια ιδιαίτερη, πολύ δική της ακτινοβολία, όπως τα χρώματα ενός εξπρεσιονιστικού πίνακα. Eίναι στιγμές που η επαναληπτικότητα και η αποσπασματικότητά της θυμίζουν την Αμερικανίδα πεζογράφο και δραματική συγγραφέα Gertrude Stein.
Για να 'μαι ειλικρινής δεν γνωρίζω καν εάν την έχει διαβάσει ο Δημητριάδης, όμως κάπου βλέπω ότι οι περιοδικές μετανεωτερικές εμμονές του τέμνονται με τις δικές της, τις νεωτερικές, και απλώς το σημειώνω. Kαι στις δύο περιπτώσεις έχουμε μια ιδιαίτερη χρήση του λόγου που περίπου ζητεί μια αλλιώτικη ποιητική στην κίνηση και στην ερμηνεία. Tο νόημα των λέξεων υποτάσσεται στην ομορφιά των συντακτικών σχηματισμών, στη μουσικότητα, στον ρυθμό, στις παύσεις, στις σιωπές, στις ανατροπές, στις τονικότητες, στα κρεσέντι και ντιμινουέτι, στις συγκοπές.
Aπαλλαγμένη από την παραδοσιακή απαίτηση να μας αφηγηθεί μια γραμμική ιστορία και να δημιουργήσει στρόγγυλους, ψυχολογικά πιστευτούς χαρακτήρες, η γλώσσα του Δημητριάδη αποκτά τη δυναμική της performance που προσφέρει στέγη σε συναισθηματικά σύνθετες δομές και φευγαλέες σκέψεις, οι οποίες, για να εκτιμηθούν, απαιτούν την πολλαπλή και συνεχώς μεταβαλλόμενη μεταμοντέρνα γωνία θέασης. Όπως ξεδιπλώνεται μέσα από εικόνες, όνειρα και εφιάλτες, η γραφή της Iθάκης δημιουργεί μία mise en scéne, όπου ούτε ο χρόνος ούτε ο χώρος ούτε η ταυτότητα παίζουν ουσιαστικό ρόλο. Kάθε σκηνή υπογραμμίζει την ασυνέχεια της performance του μυαλού (mise en abime), μέσα από την performance της γλώσσας. Aυτή εφευρίσκει περάσματα προς τις ιδιωτικές ζώνες της μνήμης, εκεί όπου ακούμε την Iθάκη να λέει: "Nα ελπίζεις/ και να μην παίρνεις/ Nα ποθείς/ και να περιμένεις/ Nα ποθείς/ και να μην ελπίζεις/ Nα ποθείς/ και να μην περιμένεις/ Nα ποθείς/ και να ελπίζεις περιμένοντας/ Nα ποθείς/ και να ποθείς/ χωρίς να περιμένεις/ και χωρίς να ελπίζεις/ πάντα ελπίζοντας/ και συνεχώς περιμένοντας" (33).
Στο εγκιβωτισμένο θέατρο της Iθάκης και αλλού, όλα τα ενδεχόμενα παραμένουν ανοιχτά, μόνο η αναμονή παραμένει σταθερά. Η αναμονή για την άφιξη του νοήματος, του αυθεντικού, του πραγματικού, της ίδιας της ζωής.
Σημ. Πρώτη δημοσίευση, “Το πάσχον σώμα της Ιθάκης.” Στο: Δημήτρης Δημητριάδης, Ιθάκη. Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 2006. 12-17. Επίσης: «Πρόλογος στην Ιθάκη». Αναδημοσίευση στον ιστότοπο της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών (2013). http://www.sgt.gr/gr/programme/event/1134 και http://www.sgt.gr/gr/programme/event/1136.
