H Απολογία
του Σωκράτη χρονολογείται το 397 π.Χ (περίπου). Είναι το μοναδικό έργο από
τους πλατωνικούς διαλόγους στο οποίο ο φιλόσοφος δηλώνει παρών στο γεγονός το
οποίο αφηγείται. Και αυτό έχει τη σημασία του, διότι ενισχύει το «ρεαλισμό» της
αφήγησης, υπό την έννοια ότι, όντας στον ίδιο χώρο όπου ο Σωκράτης αντέκρουε
τις κατηγορίες των Άνυτου Μέλητα και Λύκωνος, είναι μάλλον δύσκολο να
πιστέψουμε ότι o Πλάτωνας παραποίησε
είτε το ύφος είτε το περιεχόμενο των πεπραγμένων.
Και αυτό θα μπορούσε να πει
κανείς ότι αναγάγει τον εν λόγω δικανικό λόγο στο επίπεδο ιστορικού
ντοκουμέντου.
Ιστορικό
Όλα εκτυλίσσονται στο δικαστήριο της Ηλιαίας,
όπου ο Σωκράτης καλείται να πείσει ότι με τις διδασκαλίες του δεν διαφθείρει
τους νέους ούτε εισάγει «καινά δαιμόνια», δηλαδή δεν ασεβεί προς τους θεούς, αντικαθιστώντας
τους με τις καθαρά προσωπικές του θέσεις και απόψεις.
Από την αρχή της εκφώνησής του δείχνει ότι δεν έχει
καμιά πρόθεση να κολακέψει τους δικαστές ώστε να τον αντιμετωπίσουν θετικά,
παρόλο που το ίδιο το περιεχόμενο της απολογίας του είναι τέτοιο που εύκολα τον
συνδέει με τους σοφιστές όσο και με τους φυσικούς φιλόσοφους που θεωρούνταν
άθεοι.
Επιπλέον, το ότι η κατηγορία της
διαφθοράς,πιθανότατα είχε να κάνει με πολιτικά πρόσωπα, όπως ο Αλκιβιάδης και ο
Κριτίας, οι οποίοι κάποια στιγμή υπήρξαν μέλη του σωκρατικού κύκλου και μετά
την αποχώρησή τους έβλαψαν την Αθήνα, δυσχεραίνει τη θέση του και τα
επιχειρήματά του που αφορούν το πολιτικό σκέλος της δίκης του.
Εκείνο που υπογραμμίζει πρωτίστως στην απολογία
του ο Σωκράτης είναι ότι οι ευκατάστατοι νεαροί που συγκεντρώνονταν στις
διδασκαλίες του, το έκαναν γιατί είχαν ελεύθερο χρόνο να διαθέσουν για την
παιδεία τους. Το τι έκαναν μετά στη ζωή τους δεν τον αφορά. Μάλιστα, τονίζει πως
ποτέ δεν συμφώνησε με κάτι που δεν είναι δίκαιο, ούτε με τους συκοφάντες που τώρα
λένε ότι ήταν μαθητές του.
Η επιλογή
Είναι αλήθεια πως με ξάφνιασε η επιλογή του
έργου, και μάλιστα στα αρχαία ελληνικά. Και το λέω αυτό γιατί τα τελευταία
χρόνια το θερινό ρεπερτόριο του ΚΘΒΕ, με εξαίρεση τη συμμετοχή του (με αρχαίο
έργο) στην Επίδαυρο είχε πάντα μια τάση προς το πιο ανάλαφρο, μια και προοριζόταν
για παραστάσεις και στην επαρχία. Και ορίστε που μας προέκυψε μια παγκόσμια
πρώτη, με τη σκηνοθετική φροντίδα του Δήμου Αβδελιώδη, ενός σκηνοθέτη που
αρέσκεται να παλεύει με τα δύσκολα και τα δύσβατα.
Εκείνο που ευθύς αμέσως προβληματίζει τον κάθε
θεατρόφιλο είναι, γιατί η επιλογή του συγκεκριμένου κειμένου; Πού κολλάει στα
ζητούμενα της εποχής μας; Ο Αβδελιώδης, (που το πρότεινε στη διεύθυνση του
ΚΘΒΕ), είναι της άποψης πως και η
σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται από καχυποψία, προκαταλήψεις και έλλειψη
ηθικού αναστήματος. Και η περίπτωση του Σωκράτη είναι ιδιαίτερα ευεργετική,
καθώς ο λόγος του είναι έτσι διαρθρωμένος που λειτουργεί, μεταξύ άλλων, και ως
εργαλείο αποδόμησης των ανθρωπίνων σχέσεων. Και όπως κάθε μορφή αποδόμησης
είναι επικίνδυνη, γιατί ακριβώς αποκαλύπτει την χαμένη ή κρυμμένη
πραγματικότητα, έτσι συμβαίνει και εδώ.
Ο Σωκράτης,
εκατοντάδες χρόνια πριν από τον Μπρεχτ και τους κατοπινούς αποδομιστές,
επιχειρεί ένα είδος «αντι-ανάγνωσης» του οικείου, σε μια προσπάθεια να φτάσει
στην αλήθεια.
Η σκηνοθεσία
Όπως κινείται κάθετα ο λόγος του Σωκράτη
αναζητώντας επιχειρήματα, έτσι κάθετα κινήθηκε και η σκηνοθεσία του Αβδελιώδη. Χωρίς
περιττά τεχνάσματα, χωρίς εκκωφαντικές λύσεις, κραυγές και πιασάρικα κολπάκια,
με καθαρότητα μέσων και με πίστη στο ρεαλισμό της επιτελεστικής δυναμικής του
υλικού του, μετέτρεψε την εμπειρία της θέασης σε κάτι βιωματικό και συνεπώς σε
κάτι οικείο. Η «μακρινή» αρχαία ελληνική, από ένα σημείο και μετά, δεν ήταν πια
τόσο μακρινή και ανοίκεια. Ακόμη κι αν κάποιος δεν παρακολουθούσε την ιστορία
μέσα από τους υπέρτιτλους που είχαν τοποθετηθεί στο βάθος της σκηνής, ακόμη κι
αν δεν καταλάβαινε το νόημα, ένιωθε πως ήταν κι αυτός παρών στη δίκη.
Ο σκηνοθέτης της παράστασης, Δήμος Αβδελιώδης
Για άλλη μια φορά ο Αβδελιώδης, ερευνώντας το
νόημα μέσα από τη φωνητική ερμηνεία του κειμένου, επικοινώνησε. Αντιμετώπισε τη φωνή του Σωκράτη ως το αυθεντικότερο όχημα
που οδηγεί στο βάθος. Εκεί, στις δαιδαλώδεις διακλαδώσεις της, βρήκε το ύφος
και το ήθος της δικής του πρότασης. Πίστεψε στις λέξεις και τις άφησε να του
υποδείξουν σκηνοθετικές θέσεις.
Από κει και πέρα, ακολουθώντας τη δική του
μουσική μέθοδο που στόχο έχει τη φυσικότητα του ρυθμού και της εκφοράς,
στόχευσε ώστε το όλον να φτάσει στ’ αφτιά μας ως πελεκημένο άκουσμα παρά ως μια
γραμμική και βαρετή “έκθεση ιδεών. Γι’ αυτό και άφησε γυμνή τη σκηνή (ένα πατάρι
και μια κλεψύδρα όλο κι όλο) ώστε να έχουν χώρο να απλωθούν οι ήχοι, να
αποκτήσουν «σώμα» και να συγκινήσουν.
Ερμηνείες
Ο Βασίλης Καραμπούλας (Σωκράτης) πέτυχε
έναν άθλο. Δεν είναι μόνον ότι επί εκατό τόσα λεπτά μας μιλούσε στα αρχαία
ελληνικά, αλλά γιατί μας έκανε να τον ακούμε. Από ένα σημείο και μετά, όπως
είπα, η μετάφραση ήταν άχρηστη. Αρκούσε ο λόγος όπως αποκτούσε σάρκα και οστά
στη σκηνή του Θεάτρου Κήπου (η οποία, ας μην γελιόμαστε, δεν είναι και το
καλύτερο περιβάλλον για τέτοιες δοκιμασίες) Λόγος ολοστρόγγυλος, βιωματικός,
καλπάζων, επικονωνιακός, πλούσιος σε σημασίες και συγκινήσεις. Μπράβο. Στο ρόλο του Μέλητου ο Θανάσης
Δισλής.
Συμπέρασμα: ένα θεατρικό γύμνασμα απαιτητικό,
απάντηση στα εύκολα και τα ψεύτικα που μας έχουν καταπλακώσει.
Αγγελιοφόρος της Κυριακής
19/09/2015
