«Η Επόμενη Μέρα»: Από την τραγωδία στην κωμωδία

 

Εδώ και μήνες βιώνουμε μια βαθιά κρίση σε όλα τα επίπεδα: ηθικά, καλλιτεχνικά, οικονομικά. Και όπως κάθε κρίση, έτσι και αυτή είναι μια κατάρα, αλλά είναι και μια ευλογία. Κατάρα γιατί κάνει τα ήδη δύσκολα ακόμη δυσκολότερα και ευλογία γιατί μέσα σε όλη αυτή τη σκοτεινιά κρύβονται νέες προοπτικές και υποσχέσεις, αρκεί βέβαια  κάποιοι να πιστέψουν σε αυτές και να το παλέψουν να τις φέρουν στο φως.

 Μετά από 50 τόσα χρόνια το νεοελληνικό θέατρο βρίσκεται μπροστά σε μια μοναδική ευκαιρία ενός καινούργιου ξεκινήματος, ενός καινούργιου ταξιδιού σε τόπους και χρόνους. Και δεν εννοώ  ενός ταξιδιού  με πυξίδα μια ακόμη ουτοπία γεμάτη από ευχολόγια-- που συνήθως καταλήγει σε μια πονεμένη δυστοπία ή, ακόμη χειρότερα, σε ένα άλλοθι να μην κάνουμε τίποτα το διαφορετικό--αλλά  ένα ταξίδι σε τόπο οραμάτων, δημιουργικότητας, αλληλοσεβασμού, εξωστρέφειας, καλλιέργειας και αξιοκρατίας.

Ένα ταξίδι  σε μια ευτοπία, όπου θα ήθελα να κυριαρχεί το πνεύμα της κωμωδίας, δηλαδή μια μορφή απελευθέρωσης  από τις κοινωνικές μάσκες που επιβάλλει το σχολείο, η εκκλησία, το σπίτι, τα κόμματα, οι παντός τύπου ντιρεκτίβες, οι αυλές, οι  πάσης φύσεως ίντριγκες, τα συμφέροντα, τα παρασκήνια.

Ένα ταξίδι απελευθέρωσης, γι’ αυτό και πολύ δύσκολο, απαιτητικό, καθώς προϋποθέτει μια ειλικρινή, βαθιά και βασανιστική δοκιμασία όχι μόνο με τα ίδια τα «ταξιδιωτικά» υλικά του, αλλά και με την ίδια την ασύμμετρη φυσιογνωμία της Φύσης, τη γόνιμη  αταξία  και ποικιλότητα της ζωής.

Για όλους εμάς που βρισκόμαστε στις παρυφές του χώρου (είτε ως κριτικοί είτε ως σχολιαστές είτε ως απλοί φίλοι του θεάτρου) ακούγονται ωραία τα ευχολόγια και οι υποσχέσεις που κοινοποιούνται σε μορφή διαδικτυακών αναρτήσεων ή μανιφέστων ή εξαγγελιών, όμως, ας μην εθελοτυφλούμε, ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάκτυλό μας,  τα έχουμε ξανακούσει άπειρες φορές και προφανώς δεν αρκούν, κυρίως σε οριακές στιγμές σαν κι αυτές που ζούμε τώρα, στιγμές μοναδικές και εν πολλοίς «απίστευτες», που απαιτούν κάθετες ρήξεις προκειμένου να φύγουν τα καρκινώματα και να θεραπευτούν τα έλκη από το σώμα του πολλαπλώς τραυματισμένου, αδικημένου και ταπεινωμένου θεάτρου. Γι’ αυτό αναφέρθηκα πιο πριν στο πνεύμα της κωμωδίας όχι με την έννοια μιας μηχανής που παράγει γέλιο (η γνώριμή μας κωμωδία ως καλλιτεχνικό είδος), αλλά μιας δύναμης που θα μπορούσε να μας βγάλει σε κάποιο ξέφωτο ελπίδας.

Και για να μην υπάρξουν παρερμηνείες, επιτρέψτε μου να προσθέσω το εξής. Η κωμωδία, όπως την χρησιμοποιώ εδώ, και γενικά την αντιλαμβάνομαι, δεν είναι στροφή μακριά από την αλήθεια, όπως πιστεύουν πολλοί, αλλά στροφή μακριά από την απόγνωση.  Ζούμε αυτή την απόγνωση στο πετσί μας μήνες τώρα. Ζούμε μια εν εξελίξει μοντέρνα τραγωδία.  Και στο δικό μου μυαλό, η τραγωδία πολύ θα ήθελε να μεταμορφωθεί σε κωμωδία, μόνο που αδυνατεί, γιατί δεν μπορεί να ξεφύγει από τη λογική του αναπόφευκτου «τέλους της». Την εγκλωβίζουν οι κανόνες, τα πολλά «πρέπει».  Είναι υποταγμένη στο δικό της πεπρωμένο.  

Είναι καιρός, πια μέσα από πράξεις και όχι  γοητευτικά λόγια και ανεπίδοτες υποσχέσεις,  όσοι υπηρετούν το θέατρο να βγουν μπροστά και να φέρουν πίσω το γέλιο. Και δεν το εννοώ ως απλή σωματική αντίδραση, αλλά ως μια αισθητική σχέση με την πραγματικότητα,  μια κατάσταση που σε κάνει να βλέπεις τον κόσμο με ένα συγκεκριμένο τρόπο: ως ατελή και ανοικτό. Συνεπώς σε μια κατάσταση μονίμου αλλαγής.

Κοινότοπο όμως αληθινό: το μόνο πράγμα που δεν αλλάζει στη ζωή είναι η ίδια η αλλαγή. Και για να ζει το θέατρο τη γοητεία όσο και τη δοκιμασία και την αγωνία αυτής της κατάστασης της μόνιμης αλλαγής οφείλει να πορεύεται απορώντας και, φυσικά, «γελώντας», δηλαδή ελπίζοντας. Να διεκδικεί το δικαίωμα να δοκιμάζει και να δοκιμάζεται  μέσα από γόνιμες περιπέτειες σε όλα τα επίπεδα, αισθητικά, εργασιακά, λειτουργικά, οργανωτικά.

Το Κράτος από τη μεριά του οφείλει να κάνει το αυτονόητο: να στηρίξει αυτή την προσπάθεια με γενναιοδωρία και προτάσεις, εφόσον πραγματικά πιστεύει σε αυτήν. Και οι καλλιτέχνες από τη μεριά τους καλούνται να αναλογιστούν τις δικές τους ευθύνες απέναντι στην τέχνη τους, τη διαθεσιμότητά τους και στο γέλιο και στον πόνο. Και καλό είναι να μην ξεχνούν ότι κανένα άλλο επάγγελμα δεν ζητά τόσο πολλά όσο ζητά το θέατρο από τον ηθοποιό. Τι του ζητά; Λίγο έως πολύ να κουβαλά ένα ολάκαιρο σύμπαν στις πλάτες του, κάθε φορά που πατά στο σανίδι.  Και κάθε φορά να είναι και ένα διαφορετικό σύμπαν. Και αυτό είναι μια δοκιμασία που δεν επιτυγχάνεται χωρίς μόχθο, χωρίς υπόγεια, χωρίς βαθειά πίστη, χωρίς ανηφόρες, χωρίς ανεμόμυλους, χωρίς ρίσκο, χωρίς εξωστρέφεια, και βεβαίως και πρωτίστως χωρίς εσωτερική καλλιέργεια. Ναι, η καλλιέργεια είναι, στο δικό μου τουλάχιστο μυαλό,  προαπαιτούμενο μιας επιτυχημένης και ουσιαστικής καριέρας στον χώρο.

Η προ πανδημίας εμπειρία με τις 1500 και βάλε παραστάσεις μας έχει δείξει (και ελπίζω διδάξει) ότι όσο πιο πολύ σπρώχνουν (βιαστικά και συνήθως στα τυφλά) οι καλλιτέχνες το θέατρο να προλάβει την ασταμάτητη μηχανή του χρόνου τόσο πιο πολύ το απομακρύνουν  από τον πραγματικό του ρόλο  και καταλήγουν σε ένα θέατρο φασόν, ένα θέατρο μικρών ιδεών, μικρής εμβέλειας και στιγμιαίας κατανάλωσης/απόλαυσης  Το θέατρο για να μην καταλήξει να έχει τη μορφή ευπώλητου φασόν και προκάτ, έχει ανάγκη από στοχαστικές ανάσες. Από περισυλλογή. Αυτοκριτική (δεν φταίνε πάντοτε οι «άλλοι»), και επαναλαμβάνω: από καλλιτέχνες βαθιά ανήσυχους και ονειροπόλους, που αφουγκράζονται  τον περίγυρο, γιατί το να αφουγκράζεται κάποιος είναι μια μορφή δράσης. Και έχουμε τέτοιους καλλιτέχνες. Σπουδαίους. Καλλιτέχνες αδίκως εγκλωβισμένους στα όρια των εθνικών μας συνόρων. Στο χέρι τους είναι να βοηθήσουν να γυρίσει η σελίδα.

Όπως έχουμε επίσης και εκατοντάδες ταλαντούχους  νέους που περιμένουν τη σειρά τους. Νέους που, όπως έγραψα πρόσφατα,  πολύ καλά κάνουν και κρίνουν και ενίοτε κατακρίνουν τα πεπραγμένα των πιο παλιών. Αυτό κάνει άλλωστε κάθε νέα γενιά. Πιστεύει ότι είναι καλύτερη από την προηγούμενη. Θα ήταν μια ανωμαλία εάν πίστευε το αντίθετο. Να θυμίσω ότι για τη Γενιά του 60 το όριο της αποδεκτής νιότης ήταν η ηλικία των 30. Υπερβολή; Ασφαλώς. Από την άλλη δείχνει και την αγωνία αυτών που έρχονται με ορμή και θέλουν να καταθέσουν τα δικά τους οράματα και πράγματα. Και πολύ καλά κάνουν. Το θέμα είναι, πέρα από τις προθέσεις, τα μανιφέστα και τα επαναστατικά λόγια, να το αποδείξουν  και στην πράξη. Ότι δηλαδή δεν είναι νέοι επειδή αυτό λέει το πιστοποιητικό της γέννησής τους, αλλά γιατί κουβαλούν στις αποσκευές τους υλικά που μπορούν να  ξεπεράσουν τους παλιούς που κάποτε, ας μην το ξεχνάνε, ήταν και αυτοί νέοι.

Το να μας πάει, εμάς τους θεατές, ένας, νέος εν προκειμένω, καλλιτέχνης με το έργο του από το αναμενόμενο «εδώ και τώρα» του θεάτρου σε κάποιο «εκεί και τότε», δεν λέει τίποτα. Αυτό κάνει το θέατρο εδώ και 2500 χρόνια. Το ζητούμενο, ειδικά, επαναλαμβάνω, στην περίπτωση των νέων που τώρα ετοιμάζονται,  είναι να σκεφτούν κατά πόσο έχουν το κουράγιο, το θάρρος, την υπομονή, την περιέργεια, την ενημέρωση, και  φυσικά το όραμα να ανακαλύψουν ένα δικό τους «εκεί και τότε» και να βρουν τρόπους να μας πάρουν μαζί τους, να μας οδηγήσουν σε αυτό το ταξίδι, ένα ταξίδι  μακριά από το πεπρωμένο της τραγωδίας και πλησιέστερα στην απρόβλεπτη απλοχωριά μιας κωμωδίας, της ανθρώπινης κωμωδίας.

Οι νέοι ας θυμούνται και ας κάνουν πράξη τα λόγια του Πρόσπερο στην Τρικυμία του Σαίξπηρ που λέει ότι η ζωή είναι φτιαγμένη από την ύλη των ονείρων, άρα όλα μπορούν να συμβούν, ακόμη και τα πιο απίθανα, αρκεί κάποιος να το θέλει πραγματικά και όχι ευχολογώντας. Τα ευχολόγια είναι για να περνάει η ώρα όταν δεν έχουμε κάτι σοβαρό να κάνουμε.

Σε κάθε περίπτωση, η ιστορία του θεάτρου μας έχει δείξει ότι  δεν πρόκειται να εξαφανιστεί όσες πανδημίες και τραγωδίες να το χτυπήσουν. Θα επιβιώσει, γιατί απλούστατα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ύπαρξης, είτε αυτή ανεβαίνει (και γελά) είτε αυτή κατρακυλά, πέφτει (και κλαίει).

Σημ.Ένα μέρος του κειμένου αυτού παρουσιάστηκε σε μορφή  διαδικτυακής παρέμβασής στη συζήτηση που οργάνωσε το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά στις 12 Απριλίου 2021.